Төлен Әбдіков өмірбаяны – өмір жолы, шығармашылығы, мұрасы
Төлен Әбдіков – қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, терең философиялық ойға толы прозасымен танылған жазушы, драматург, қоғам қайраткері. Оның шығармалары адам жанының құпияларын, моральдық таңдауларды, уақыт пен қоғам өзгерісін көркем бейнелеуімен ерекшеленеді. Қазақ әдебиетінде экзистенциалистік сарындарды, әлеуметтік-психологиялық прозаның жаңа деңгейін қалыптастырған тұлғалардың алдыңғы қатарында тұр.
Төлен Әбдіков өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы
Төлен Әбдіков 1942 жылы 4 қыркүйекте Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Еңбек ауылында дүниеге келді. Дәстүрлі қазақы ортада тәрбиеленіп, бала күнінен үлкендер әңгімесін, халық ауыз әдебиетін, жыр-дастандарды көп тыңдаған. Сол ортадағы рухани бай негіз кейін жазушының шығармашылығынан айқын көрінді.
Ата-анасы еңбекқор, білімге қадірлі қараған адамдар болатын. Жазушының бала кезі қазақ даласының кеңдігімен, туған өлкесінің табиғатымен, ауыл өмірінің нақышымен біте қайнасып өткен. Оның “Қонақтар”, “Оң қол”, “Бас сүйек”, “Парасат майданы” сияқты шығармаларындағы адам мінезін дәл тану, ауыл психологиясын терең жеткізу – сол бала күнінен сіңген бай тәжірибенің жемісі.
Білім жолы және шығармашылыққа келу
Төлен Әбдіков мектептен кейін Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 1965 жылы тәмамдады. Университет қабырғасында жүргенде-ақ әдеби ортада таныла бастады. Оның алғашқы әңгімелері республика баспасөзінде жарық көріп, әдеби қауым назарын аудартты.
Студенттік кездегі ізденістер оның жазушылық бағытын айқындады: психологизм, адам жанының терең иірімдерін ашу, ойға салатын сюжеттер – Әбдіков прозасының басты ерекшеліктері болды.
Ол әдебиетке XX ғасырдың 60-жылдарындағы қазақ прозасының жаңа тынысы ашылған кезеңде келді. Бұл дәуірде ұлттық әдебиетте жаңаша ойлау, өркениеттік мәселелерді көтеру, заманауи форма мен стиль іздестіру белең алды. Төлен Әбдіков осы толқынның алдыңғы шебінен көрінді.
Шығармашылық жолы және негізгі еңбектері
Алғашқы шығармалары
Жазушының әдебиеттегі алғашқы қадамы – “Райхан” атты әңгімесінен басталды. Бұдан кейін “Аққұс”, “Қонақтар”, “Оң қол”, “Тозақ оттары жымыңдайды”, “Әке” сияқты әңгімелері жарық көріп, қазақ оқырманы үшін ерекше жаңалық әкелді.
Психологиялық проза
Әбдіковті қазақ әдебиетінде жаңа сапалық деңгейге көтерген шығармаларының бірі – “Оң қол” психологиялық новелласы. Бұл туынды адам психикасының шекаралық күйін, қос сана, жан арпалысын бейнелей отырып, әдебиеттің жаңа бағытқа қарай бет бұрғанын көрсетті.
Әлеуметтік-философиялық шығармалар
Жазушының кеңінен танылған туындыларының бірі – “Парасат майданы” повесі. Бұл шығарма адамзаттың ар-ұжданы, мәңгілік моральдық дағдарыстар, зұлымдық пен ізгіліктің шайқасы туралы терең толғанысқа толы. Оны көптеген оқырман ХХІ ғасырдағы ең өзекті қазақ шығармаларының бірі деп бағалайды.
Романдары
Төлен Әбдіковтің романдары да қазақ прозасындағы маңызды дүниелер қатарында:
- “Өлгендер қайтып келмейді” – қоғам мен адамгершілік мәселесі, тұлғаның рухани дағдарысы жайлы философиялық туынды.
- “Ақиқат” – шындық пен өтіріктің, әділет пен қатыгездіктің ара жігін ашатын күрделі проза.
Драматургиядағы еңбегі
Төлен Әбдіков – драматург ретінде де танымал. Оның пьесалары театр сахналарында қойылып, көрермен ықыласына бөленді. Мысалы:
- “Соңғы сезім”
- “Тұғырдан түскен тұлпар”
- “Актриса”
Бұл шығармалардағы образдар – күрделі, шынайы және өмірге жақын.
Қоғамдық қызметі
Төлен Әбдіков шығармашылықпен қатар қоғамдық өмірге белсенді араласқан тұлға. Ол әр жылдары:
- республикалық газеттерде,
- баспаларда,
- Қазақстан Жазушылар одағында,
- мемлекеттік құжаттар мен идеологиялық бағыттарға байланысты құрылымдарда
түрлі қызметтер атқарды.
Ұлттық мәдениет пен әдебиетті дамыту ісіне тікелей атсалысып, көптеген жас қаламгердің қалыптасуына ықпал етті.
Жеке өмірі
Төлен Әбдіков – қарапайым, адамгершілігі мол, мінезі сабырлы, мәдениеті жоғары тұлға ретінде сипатталады. Жанұясы, балалары, немерелері бар. Отбасылық құндылықтарды биік қоятын жазушы бос уақытын кітап оқуға, ойлануға, шығармашылыққа арнағанды жөн көреді. Оның тұлғалық болмысы да, шығармашылығы да тереңдікке, іштей тазалыққа негізделген.
Марапаттары мен мойындалуы
Төлен Әбдіков – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Сонымен қатар:
- «Парасат» орденінің иегері
- көптеген әдеби премиялар мен құрмет грамоталарының иесі
- шығармалары шетел тілдеріне аударылған
- кітаптары Қазақстанның ресми әдеби канонына енген
Ол – қазақ прозасының жаңа кезеңін қалыптастырған классиктердің бірі.
Шығармашылық мұрасы және қазақ әдебиетіндегі орны
Төлен Әбдіковтің шығармашылығы қазақ оқырманының ой-өрісін кеңейтіп, әдебиеттің мазмұндық жағынан тереңдеуіне айтарлықтай үлес қосты. Оның туындылары:
- адам табиғатын философиялық тұрғыдан зерттей отырып,
- қоғамның моральдық келбетін бейнелеп,
- ұлттық психология мен заманауи әлем арасындағы қайшылықтарды көрсетіп,
- жаңа көркемдік формалар енгізді.
Әбдіковтің прозасы — қазақ әдебиетінде сирек кездесетін интеллектуалдық, психологиялық тереңдігімен ерекшеленетін бірегей құбылыс. Ол қарапайым оқиғалар арқылы үлкен философиялық сұрақтарды алдыңғы қатарға қояды. Осы ерекшелігі оны басқа қаламгерлерден даралап тұрады.
