Шәкен Айманов өмірбаяны – қазақ киносының атасы, шығармашылығы мен мұрасы
Шәкен Кенжетайұлы Айманов – қазақ киносының негізін қалаған, ұлттық мәдениет тарихында өшпес із қалдырған аса көрнекті өнер қайраткері. Ол режиссер, актер, драматург, сценарист, ұстаз ретінде ХХ ғасырдағы қазақ өнерінің жаңа дәуірін қалыптастырды. Айманов шығармашылығы ұлттық кинематографияның алғашқы қадамдары мен жаңа көркемдік деңгейге көтерілу кезеңін байланыстыратын алтын көпір іспетті. Оның фильмдері – қазақ қоғамының тағдыры, халықтың дүниетанымы, адам болмысының терең табиғаты туралы көркем ойлар шоғыры.
Шәкен Аймановты қазақ киносының «атасы» деп атаудың себебі – ол ұлттық кинематографияның тұтас мектебін қалыптастырып, режиссерлік мәдениетті жаңа биікке шығарды, актерлік өнердің кәсіби стандартын бекітті, қазақ сахнасы мен түсірілім алаңында жаңа буын таланттарын тәрбиеледі. Оның «Атамекен», «Атаманның ақыры», «Біздің сүйікті дәрігер», «Тақиялы періште» сияқты фильмдері халықтық юмор мен психологизмді, ұлттық характер мен адамгершілік құндылықтарды шебер үйлестіреді.
Шакен Айманов өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы (400–600 сөз)
Шәкен Кенжетайұлы Айманов 1914 жылы 15 ақпанда Павлодар облысы, Баянауыл өңірінің Шаңдыөзек ауылында дүниеге келді. Бұл аймақ ХХ ғасырдың басында қазақ мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан өлкелердің бірі еді. Болашақ режиссердің отбасында өнерге бейімдік ерте байқалды. Әкесі Кенжетай – салт-дәстүрге берік, сөз қадірін білетін, домбыра тартып, ән салатын жан болған. Анасы Күлшара да өлең-жырға жақын, бала тәрбиесіне зор мән берген адам ретінде есте қалған.
Шәкеннің балалық шағы қазақ қоғамы күрделі өзгерістерге ұшыраған кезеңге сәйкес келді: азамат соғысы, жаңа қоғамдық жүйенің қалыптасуы, ауыл өмірінің қайта құрылуы – осының бәрі оның дүниетанымына ықпал етпей қоймады. Сонымен қатар Баянауыл – табиғаты көркем, рухани ортасы бай өлке. Бұл өңірде Майра Шамсутдинова, Жаяу Мұса Байжанұлы, Мұса Шорманов секілді өнер саңлақтары өмір сүрген. Сондықтан Шәкен жастайынан өнерлі ортада өсіп, халық мұрасын бойына сіңіріп өсті.
Байланысты жайттардың бірі – ауылдағы көне әңгімелер мен аңыздарды тыңдап өсуі. Шәкен кейін өзінің көптеген фильмдерінде халық ауыз әдебиетіндегі кейіпкерлер мен сюжеттерді шебер қолданғаны осы балалық шақтағы әсерлермен тікелей байланысты. Оның мінезіндегі ширақтық, сөзге жүйріктік, әзілкештік – туған ортасынан дарыған қасиеттер.
Мектеп жасына келгенде Шәкен ауылдық оқу орнында білім ала бастайды. Сол жылдары қазақ даласында жаңа білім беру жүйесі қалыптасып жатқан болатын. Жаңашыл ұстаздар оқушыларды театрландырылған қойылымдарға, әдеби кештерге қатыстырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға талпынып жатты. Шәкен дәл осындай шаралардың бел ортасында жүрді. Ол 10–12 жасында-ақ ауылдағы шағын сахналық қойылымдарға қатысып, жұртшылықтың көзайымына айналды.
1928–1930 жылдары отбасымен бірге Семейге көшіп келуі оның болашақ мамандығын таңдауға зор ықпал жасады. Семей – Алаш көсемдері, көрнекті ақын-жазушылар өмір сүрген рухани астана. Мұнда ол мектепте білімін жалғастырып, қалалық мәдени өмірмен танысты. Театрға, концерттерге жиі барып, сахна өнеріне ерекше қызығушылығы оянды.
Осылайша, балалық және жасөспірімдік шағы Шәкеннің рухани қалыптасуы үшін аса маңызды болды. Ол ауылдық мәдениетке де, қалалық мәдениетке де бірдей қанықты; халық өнерін де, еуропалық театр дәстүрін де жас кезінен сезінді. Бұл кейін оның актерлік және режиссерлік табиғатына үйлескен екі бастауды қалыптастырды: ұлттық түйсік пен заманауи көркемдік стиль.
Білім алуы және шығармашылық жолдың басталуы (400–600 сөз)
1931 жылы Шәкен Айманов Семей педтехникумына оқуға түседі. Бұл оқу ордасында ол педагогикамен қатар әдебиет, тарих, өнер негіздерінен білім алды. Бірақ бастысы – студенттік ортадағы театрлық үйірмелер оның өнерге деген құштарлығын күрт арттырды. Айманов түрлі көркемөнерпаздар қойылымдарында ойнап, режиссерлік қабілетін де байқата бастады.
1932 жылы Алматыда жаңадан құрылған Қазақ драма театры (қазіргі М.Әуезов атындағы театр) актерлерді қабылдайтыны туралы хабар тарайды. Шәкенге бұл мүмкіндік ерекше әсер етіп, ол Семейден Алматыға жол тартады. 18 жасар талант талап бойынша сынаққа қатысып, қабылданады. Осылайша, оның кәсіби өнер жолы басталды.
Алғашқы жылдары жас актер тәжірибелі әртістерден көп нәрсе үйренді. Театр құрамында халық әртісі Қалыбек Қуанышбаев, Сералы Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов сынды шеберлер жұмыс істеп жатты. Олар қазақ сахналық өнерінің алғашқы буыны болатын. Шәкен олардың ойын мәнерін, сахналық жүріс-тұрысын, голос техникасын, ұлттық мінезді ашу тәсілдерін көзбен көріп, үйренді.
Оның алғашқы рөлдерінің бірі – қазақ драматургиясында маңызды орын алатын шығармалардағы жас кейіпкерлер болды. Шәкеннің эмоционалды, пластикалық жағынан еркін, жылдам әрекет ететін актер ретіндегі дарыны театр басшылығын да таңғалдырды.
1930 жылдардың ортасында қазақ театры жаңа репертуар қалыптастырып жатқан еді. Бұл кезеңде М.Әуезовтің, Ғ.Мүсіреповтің, Б.Майлиннің шығармалары сахналанды. Аймановтың рөлдік палитрасы кеңейіп, ол бірде комедиялық бейнені, бірде драмалық образды, тіпті тарихи тұлғаларды да керемет алып шығатын орындаушы ретінде танылды.
1937–1938 жылдары ол Алматы көркемсурет училищесінде арнайы театрлық білімін жалғастырып, өз кәсіби деңгейін көтерді. Осы жылдары режиссерлікке деген қызығушылығы арта түсті. Театрдың ішкі өндірістік жұмыстарына, қойылым сахналау процесіне жиі араласып, еуропалық режиссерлік мектептердің әдістерін зерттей бастады.
Соғыс жылдары да оның шығармашылық ізденістері тоқтаған жоқ. 1941–1945 жылдары театр ұжымы майданға, госпитальдерге барып өнер көрсетіп тұрды. Айманов сол кезде халықтың рухын көтеру өнердің ең басты миссияларының бірі екенін терең ұғынды.
Осылайша, 1930–1940-жылдар – Шәкен Аймановтың актер ретінде қалыптасу, педагогикалық және режиссерлік білім жинау кезеңі болды. Бұл оның болашақ үлкен киноәлеміне дайындығы еді.
Творчество / Деятельность / Достижения (600+ сөз)
Актерлік шеберлік
Шәкен Айманов – өз дәуірінде қазақ сахна өнеріндегі ең көрнекті, ең жан-жақты актерлердің бірі. Ол трагедияда да, комедияда да, тарихи рөлдерде де, тұрмыстық драмада да шебер ойнай алды. Мәселен, М.Әуезовтің «Еңлік–Кебек» пьесасындағы Есен рөлі оның талантының бір қырын танытса, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» қойылымындағы Қодар бейнесі оның актерлік диапазонының кеңдігін дәлелдеді.
Айманов сахнада ұлттық мінезді дәл жеткізетін, кейіпкердің психологиялық күйін ұсақ детальдар арқылы көрсететін актер болды. Оның пластикасы, бет құбылысы, дауыс ырғағы – бәрі күрделі образ жасауға қызмет етті.
Киноға келуі
1950-жылдары Шәкен Айманов киностудия жұмысымен танысып, кинорежиссураға бет бұрады. Бұл кезде қазақ киносы халықтық негізін қалыптастырып, жаңа кезеңге өтуге дайын тұрған болатын. Аймановтың сахналық тәжірибесі оған кино тілін тез меңгеруге мүмкіндік берді.
Оның алғашқы режиссерлік жұмыстарының бірі – «Махаббат туралы аңыз» (1953). Бұл фильм халық ертегісінің романтикалық желісін кино тіліне батыл енгізген алғашқы ұлттық туындылардың бірі болды.
«Біздің сүйікті дәрігер» (1957)
Бұл фильм Шәкен Аймановтың режиссерлік қолтаңбасын айқындаған ең алғашқы ірі туынды. Комедиялық драма жанрындағы фильм кеңестік кеңістікте үлкен табысқа жетті. Әзіл мен гуманизмді, адамгершілік пен кәсіби міндетті үйлестірген бұл кино ұлттық кинематографияның шоқтығы биік жұмыстарының қатарына енді.
«Атаманның ақыры» (1970)
Аймановтың шығармашылығындағы ең күрделі фильмдердің бірі. Фильм Азамат соғысы кезеңіндегі тарихи оқиғаларды суреттейді. Оның басты ерекшелігі – оқиғалардың драматизмі, шынайы тарихи атмосфераның берілуі және кейіпкерлер психологиясына терең үңілу.
«Тақиялы періште» (1968)
Күллі қазақ сүйіп көретін комедияларды жасауда Аймановтың орны ерекше. «Тақиялы періште» – ұлттық юмордың, халықтық дәстүрдің, адам жанының тазалығы мен аңғал мінездің көрінісі. Бұл фильмде қазақ отбасының құндылықтары, ауыл өмірінің бояуы мен әзіл мәдениеті тамаша үйлестірілген.
Қазақ кино мектебінің қалыптасуына қосқан үлесі
Аймановтың ең үлкен жетістіктерінің бірі – ол қазақ киносының кәсіби кадрларын тәрбиелеуге көп еңбек сіңірді. Оның көмекшілері, шәкірттері кейін қазақ киносының классиктеріне айналды: Абдолла Қарсақбаев, Мәжит Бегалин, Сұлтан Қожықов және көптеген жас актерлер мен сценаристер.
Ол тек режиссер ғана емес, ұйымдастырушы, ойшыл, өнер менеджері болды. «Қазақфильм» студиясының даму стратегиясын жасап, өндірістік процестерге жаңашылдық енгізді.
Мемлекеттік марапаттар
– Қазақ КСР халық әртісі
– КСРО халық әртісі (1964)
– Мемлекеттік сыйлықтар лауреаты
– Құрмет ордендері
Аймановтың шығармашылық мұрасы – ұлттық өнер тарихындағы ең қымбат қазыналардың бірі.
Қоғамдық және саяси көзқарастары (400–500 сөз)
Шәкен Айманов – өнердің қоғам алдындағы жауапкершілігін терең сезінген қайраткер. Ол тікелей саяси қызметке араласпаса да, мәдениет саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарына белсенді араласып, мәдени ағарту ісіне көп үлес қосты.
1950–1960 жылдары Шәкен Қазақстан Кинематографистер одағында жетекші қызметтер атқарды. Оның басты ұстанымы – ұлттық киноны кеңестік идеологиялық талаптарға сай бола отырып, халықтың рухани болмысын бұзбай дамыту еді.
Айманов ұлттық өнер мен мәдениеттің дамуы үшін бірқатар маңызды мәселелерді көтерді:
- Казах актерлерін кәсіби деңгейге көтеру
Ол актерлік мектептің құрылуына бастамашы болды, жас таланттарды тәрбиелеуге күш салды. Қарапайым ауыл балаларынан кәсіби актер шығару – оның басты мақсаттарының бірі еді. - Ұлттық тілдің сақталуы
Ол фильмдердің қазақ тілінде шығуын қолдап, дубляж сапасын жақсартуға ерекше назар аударды. - Ұлттық дәстүр мен заманауи өнердің үйлесімділігі
Айманов қазақ қоғамының түрленуін, жаңаруын өнер арқылы көрсету қажет деп санады. Бірақ қазақтың ұлттық мінезін, әдет-ғұрпын жоғалтпау – оның басты ұстанымдарының бірі болатын. - Қоғамдық этика және адамгершілік тақырыптары
Оның фильмдерінің дені адамгершілік, әділдік, мейірімділік және рухани тазалық туралы. Бұл – режиссердің өз дүниетанымының көрінісі.
Ол өнер адамының парызы – халыққа рухани күш беру, ұлттың мәдени кодын сақтау деп есептеді.
Айманов ешқашан өтірік пафосқа, жасанды идеологияға бой алдырған емес. Ол шындықты, адалдықты, қарапайымдылықты жоғары бағалады.
Жеке өмірі (300–400 сөз)
Шәкен Аймановтың жеке өмірі шығармашылықпен тығыз байланысты болды. Оның алғашқы жары – әйгілі актриса Бикен Римова. Олар Қазақ драма театрында бірге жұмыс істеп, өнердегі серіктес әрі өмірдегі жолдас болды. Бұл некеден ұлдары дүниеге келді.
Кейінірек олардың жолы екіге айырылды, бірақ Айманов Римованы әрдайым зор құрметпен еске алып, оның актерлік қабілетін жоғары бағалады.
Айманов – айналасына шуақ шашатын, әзіл-қалжыңы көп, кеңпейіл адам болған. Қызықты әңгімелер айтып, достыққа берік мінезімен ерекшеленді. Оның үйі өнер адамдарының тұрақты жиналатын орны еді.
Өкінішке қарай, Шәкен Аймановтың ғұмыры тым ерте үзілді. 1970 жылы Мәскеуде жол-көлік апатынан қаза тапты. Бұл хабар бүкіл қазақ өнерінің ең үлкен қазығындай болған тұлғаның қайғылы қазасы ретінде қабылданды.
Мұрасы және маңызы (500–600 сөз)
Шәкен Айманов – қазақ мәдениетінің ХХ ғасырдағы ең ірі тұлғаларының бірі. Оның өмірі мен мұрасы бірнеше бағытта өлшеусіз құнды:
1. Қазақ кинематографиясын қалыптастыру
Айманов қазақ киносының кәсіби мектебін қалыптастырды. Ол ұлттық кино тілін, образдық жүйені, актерлік ойын стилін дамытты. Қазақ киносы дербес өнер ретінде танылуына негіз қалады.
2. Халықтық комедия жанрының шебері
«Тақиялы періште», «Біздің сүйікті дәрігер» сияқты фильмдер халықтық күлкінің табиғатын, қазақ әзілінің өрнегін кино тіліне тамаша енгізген туындылар болды. Бұл бағытта Айманов – теңдессіз шебер.
3. Режиссерлік стильдің жаңашылдығы
Ол монтаж ритмін, кадр композициясын, психологизмді, актерлік импровизацияны қазақ киносына енгізді. Оның фильмдері бүгінгі көрермен үшін де заманауи.
4. Тәрбиелік және әлеуметтік маңызы
Айманов киноны ағартушылық пен рухани тәрбиенің құралы ретінде қарастырды. Оның фильмдерінде адамдық құндылықтар, мейірім, адалдық, ұлттық дәстүр басты орында тұр.
5. Қазіргі қазақ киносына әсері
Қазіргі режиссерлердің басым бөлігі Айманов мектебінің дәстүрлерін жалғастырып келеді. Оның шығармашылық принциптері – ізденіс, ұлттық негіз, әлемдік деңгейге ұмтылу – бүгінгі кино саласының да бағдаршамы.
6. Мәдени символға айналуы
Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы – оның есімімен тығыз байланысты ең үлкен мұра. Студияда түсірілген көптеген фильмдер – Айманов салған жолдың жемісі.
