Рәбиға Сыздықова өмірбаяны: Қазақ тіл білімі мен мәдениетінің көрнекті ғалымы
Қазақ тілінің тарихы, грамматикасы, орфографиясы мен әдеби тілі проблемаларын жүйелі түрде зерттеген қазақ тіл білімінің көрнекті қайраткерлерінің бірі — Рәбиға Сыздықова. Оның еңбектері — қазақ тіліндегі ғылыми дәстүрді нығайтып, тіл мәдениеті мен әдеби тіл қалыптасуына негіз болған. Тіл білімі мен түркітанудың бірнеше бағытында іргелі зерттеулер жүргізген, көптеген шәкірт тәрбиелеген, қазақ тілінің заманауи мәселелерін қарастырған Қазақстанның белгілі ғалымы. Оның өмір жолы, ғылымдағы қызметі, еңбектері мен аманатына қалдырған мұрасы қазақ тіл білімінің тарихында ерекше орын алады. Бұл мақалада біз Рәбиға Сыздықованың өмірі мен қызметін, оның ғылымдағы және қоғамдық маңызын жан-жақты қараймыз.
Рабиға Сыздықова өмірбаяны
Балалық және отбасы
Рәбиға Сыздықова 1924 жылы 17 тамызда Ақтөбе облысының Ойыл ауылында дүниеге келген. Ол — Сәтіғали Құтқожиннің қызы. Әкесі ауыл мектебінде, кейін аудандық байланыс бөлімінде қызмет еткен, сауатты, мәдениетті адам болған. Бірақ 1937 жылы (советтік репрессиялар кезінде) қуғын‑сүргінге ұшырап, «халық жауының ұрпағы» ретінде отбасына ауыр сынақ түсті. Бұл жағдай Рәбиға мен оның бауырларына ауыр тиді, бірақ отбасы бірлігін сақтап, қиыншылықтарға қарсы тұра білді.
Дәл осы жағдайлар, бәлкім, кейінгі өмірінде Рәбиғаға әділдікке, адал еңбекке, мәдениет пен тіл тазалығына ерекше мән беруге әсер еткен — отбасы мен тағдыр сыйлаған сабақ, тәрбие ретінде. Қарапайым халықтан шыққан, бірақ білімге қызығушылығы бар отбасының қызы Рәбиға — қиыншылықтарға қарамастан, өзін білімге арнады.
Бала кезінде ауыл мектебінде білім алып, кейінгі жылдары — педагогикалық училищеге түсіп, білім жолын жалғастырды. Отбасы жағдайының ауырлығы, әкесінің репрессияға ұшырауы — бәрі де оның өмірлік ұстанымына әсер етті: әділеттілік, адалдық, тіл пен мәдениетке құрмет — бұлар оның санасында терең орнықты.
Сондықтан, Рәбиға Сыздықованың балалық пен отбасы жайы — тек жеке өмір тарихы ғана емес, оның болашақ ғылыми және қоғамдық қызметінің, қайраткерлік ұстанымдарының негізі, қалыптасуының қайнар көзі еді.
Оқу және жолының басталуы
Жастай-ақ білімге қызығушылық танытқан Рәбиға Сыздықова — 1940 жылы Темір педагогикалық училищесіне түсіп, білім алды. Алайда сол уақытта келіп қалған отбасылық ауыртпашылықтар, әсіресе әкесінің қуғын‑сүргінге ұшырауы, отбасылық жағдайдың күрделенуі оны біраз жыл өмірлік ауыртпашылыққа душар етті. Дегенмен, Рәбиға өз жолынан таймай, білімін жалғастыруды мақсат етті.
Алғашқы кездері — педучилишені бітіріп, 1940-жылдан бастап 16 жасында өзі оқыған жердегі бастауыш мектептерде мұғалімдік қызметке орналасты. Жас мұғалім үшін бұл — өмірге алғаш ат басын тіреген, жауапкершілігі мол қадам еді. Мұғалімдік — оның алғашқы кәсібі, бірақ уақыт өте келе тіл біліміне, әдебиетке деген қызығушылығы арта түсті.
Соғыстан кейінгі жылдар — білімге бет бұру кезеңі. 1945–1947 жылдары Рәбиға Сыздықова білімін жалғастырып, филология факультетіне түсіп, кәдімгі жоғары білім алды. Кейін аспирантурада оқып, ғылыми қызметке бет бұрды. Бұл — оның өміріндегі шешуші сәт болды. Тіл білімі, лингвистика, әдеби тіл тарихы — осы салаға белсенді араласу, зерттеулер жүргізу — болашақ ғалым ретінде қалыптасуына негіз қалады.
1951–1957 жылдары баспа саласында, оқу–педагогикалық баспада редактор және редакция меңгерушісі болып жұмыс істеді. Бұл кезеңде ол орфография, пунктуация, тіл мәдениеті мәселелерімен айналысатын. Осылайша, педагогикалық еңбек пен баспа жұмысы арқылы тіл мәдениетінің практикалық аспектілеріне араласты.
1957 жылдан бастап — ғылыми қызметке толық кірісті. Оның осы кезде бастаған зерттеулері мен еңбектері кейінгі қазақ тіл білімі, әдеби тіл, тіл мәдениеті саласында үлкен жаңалықтар әкелді. Осылайша, оқу мен еңбек жолының басталуы — тек жеке мансап емес, қазақ тілінің ғылымы мен мәдениетін дамыту жолындағы маңызды қадамдар еді.
Шығармашылық / Ғылыми қызмет / Жетістіктер
Рәбиға Сыздықова — қазақ тіл білімінің бірнеше бағыты бойынша терең зерттеулер жүргізген ғалым. Оның еңбектері қазақ тілінің грамматикалық құрылымы, орфографиясы, лексикасы, стилистикасы, тарихи грамматикасы, әдеби тіл тарихы, тіл мәдениеті сияқты кең ауқымды мәселелерді қамтиды.
Бірінші үлкен бағыты — қазақ әдеби тілінің тарихы мен грамматикалық құрылымын зерттеу. Оның «Қазақ әдеби тілінің тарихы» атты іргелі жұмысы — қазақ әдеби тілінің XV–XIX ғасырлардан бастап қазіргі заманға дейінгі дамуын жан-жақты көрсетеді. Бұл еңбек арқылы ол тілдің тарихи өзгерісі, жазба дәстүрдің қалыптасуы, әдеби тіл мен ауызекі тіл арасындағы айырмашылықтар, жазба нормалардың эволюциясы — бәрін тілдік тұрғыдан жүйеледі.
Сонымен қатар, ол жоғары деңгейде әдебиет пен тіл тарихын, орфография мен емле нормаларын зерттеді. Орфография мен орфоэпия мәселелері, тарихи жазба ескерткіштерін грамматикалық талдау, тіл мәдениеті — осы салаларда жасаған еңбектері қазақ тілінің ғылымдағы негізін нығайтты.
Тағы бір маңызды бағыты — қазақ жазба мұрасын, әсіресе орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеу. Мысалы, жазба тілінің грамматикалық, лексикалық ерекшеліктерін талдап, қазақ тілінің тарихи даму жолын, түркі тілдерімен байланысын, ортағасырлық әдеби және ғылыми дәстүрлерді зерттеді. Бұл — қазақ тіл тарихы мен жалпы түркітану ғылымы үшін өте маңызды.
Ғалым сондай-ақ тіл мәдениеті, ұлттық тілдің мәртебесі, тіл нормалары, таза сөйлеу — осы мәселелерге де ерекше көңіл бөлді. Оның «Сөздер сөйлейді», «Сөз құдіреті», «Сөз сазы» сияқты еңбектері — тіл мәдениетін, сөз өнерін, тіл арқылы ұлттық болмыс, рухани бағдарды көрсететін жұмыстар.
Оның жалпы ғылыми мұрасы — 130-дан астам ғылыми еңбек, соның ішінде бірнеше монография, оқу құралдары, емле және орфография сөздіктері, грамматикалық зерттеулер, әдеби тіл тарихы мен стилистика саласындағы мақалалар. Оның еңбектері қазіргі қазақ тіл білімі мен әдеби тіл нормаларын қалыптастыруда негіз болды.
Сонымен қатар, Рәбиға Сыздықова — педагог‑ғалым, шәкірт тәрбиелеген ұстаз. Оның басшылығымен көптеген жас тілші, лингвист, әдебиеттанушы — қазақ тілінің бүгінгі буынын қалыптастыруда үлес қосты. Қазақ тіл білімінің жаңа буындарын дайындап, ғылымды одан әрі дамытуға жол ашты.
Жалпы алғанда, оның ғылыми қызметі — қазақ тілінің құрылымдық, тарихи, мәдени, стилистикалық жағын жүйелі, жан-жақты зерттеген үлкен еңбек. Қазақ тілінің дамуына, әдеби тіл нормаларының қалыптасуына, ұлттық тіл мәдениетінің нығаюына қосқан үлесі өлшеусіз.
Қоғамдық және мәдениеттік көзқарастары
Рәбиға Сыздықова — жай ғана тілші ғалым ғана емес, сонымен бірге қазақ тілінің, мәдениетінің, ұлттық сананың қорғаушысы. Ол тіл мәдениеті, сөз мәдениеті, сөйлеу әдебі, тіл тазалығы жайлы пікірлер айтты, жастарды таза, әдеби қазақ тілінде сөйлеуге, тілге құрметпен қарауға шақырды.
Оның қоғамдық ұстанымы — тіл, мәдениет, ұлттық сана — ғылым мен әдебиет арқылы дамуы тиіс деген сенім. Ол қазақ жазба және ауызекі тілінің даму тарихын терең біліп, сол арқылы ұлттық тілдің мәртебесін көтеруді өмірлік міндет деп санады.
Тіл реформалары, емле-орфография мәселелері, жазба мен ауызекі тіл арасындағы айырмашылықтар — осының бәріне ғылыми тұрғыдан қарап, қазақ тілінің әрі қарай дамуын қамтамасыз ету жолдарын ұсынды. Әсіресе, жазба ескерткіштерді зерттей отырып, тілдің тарихи тамырларын, ұлттық-мәдени байланыстарды көрсетті.
Сондай-ақ, ол тіл арқылы қоғамда мәдениеттілік, сөз мәдениеті, жалпы рухани сана қалыптастыруға тырысты. Қазақ халқының мәдени мұрасын, әдебиетін, тілдік дәстүрін сақтау және дамыту — оның ғылыми ісінің ғана емес, қоғамдық міндетінің бөлігі еді.
Осы көзқарастар арқылы Рәбиға Сыздықова — қазақ тіл білімінде ғана емес, ұлттық мәдениет пен руханият саласында да маңызды тұлға болды. Оның еңбектері мен ұстанымы бүгінгі уақытта да өзекті.
Жеке өмірі
Ғалымның жеке өмірі — оның ғылыми, қоғамдық қызметімен тығыз байланыста болды, бірақ сонымен бірге ол да — қарапайым әйел, ана, жары, отбасының мүшесі еді. Рәбиға Сыздықованың отбасы мен жеке өмірі — оның адамгершілік, қарапайымдылық, еңбекқорлық, жігерлілік сияқты қасиеттерін көрсете түседі.
Отбасының тағдыры, әсіресе әкесінің репрессияға ұшырауы, оның балалық шағы мен жас кезіндегі өміріне қатты әсер етті. Бұл — оның өмірлік ұстанымының, ғылыми-әлеуметтік белсенділігінің негізін қалаған жағдайлардың бірі болды. Ол білімге, тілге, әділетке деген махаббат пен құрметті осындай өмір тәжірибесінен алды.
Сонымен қатар, шәкірттер тәрбиеледі, ғылыми ортада қызмет етті, қоғамда белсенді болды — бұл барлығының арасында отбасы, жақындар, туыстары — оның тірегі, демеуі болды десек қате болмас. Ғалым болу — үлкен жауапкершілік, бірақ оның жеке өмірі мен адамдық қасиеттері оны ғылым мен мәдениетке адал ұстап тұрды.
Жеке өміріндегі ауыртпашылықтар, сынақтар — оның тұлғалық, рухани мықтылығын көрсетсе, оқуға деген ынтасы, ғылымға, тілге, мәдениетке адалдығы — оның ғұмыр жолын жауапкершілікпен айқындады.
Мұрасы және маңызы
Рәбиға Сыздықованың қазақ тіл біліміне, мәдениетіне қалдырған мұрасы өте ауқымды және көпқырлы. Оның еңбектері мен ғылыми тұжырымдары — қазақ тілінің грамматикалық, лексикалық, стилистикалық, тарихи құрылымын, оның әдеби және жазба тіл ретінде қалыптасуын жан-жақты зерттеді.
Біріншіден, қазақ әдеби тілінің тарихын жүйелі түрде зерттеп, оның даму жолын картаға түсірді. Бұрын ауызша сөз болып келсе, жазба ескерткіштер мен әдеби мұра арқылы қалыптасқан тілдің жүйесін, нормаларын, грамматикалық және лексикалық құрылымын анықтап берді. Бұл — қазақ тілінің ғылыми негізін қалады.
Екіншіден — орфография, орфоэпия, емле нормалары бойынша еңбектері. Қазақ жазу-тіл реформаларын, орфографияны реттеу, жазба мен оқуы жеңіл, тілді жүйелі дамыту мәселелерін ғылыми негізде қарастырды. Бұл — тіл тазалығы, тіл мәдениеті, тілді үйренушілерге, оқырмандарға түсінікті әрі қолжетімді тіл қалыптастырудағы маңызды қадам.
Үшіншіден — тарихи жазба ескерткіштер мен түркі тілдерінің орта ғасырлық мұрасын зерттеу бағыты. Бұл салада оның зерттеулері қазақ және жалпы түркі тілдерінің тарихи байланысы, орта ғасыр жазба дәстүрі, тілдің эволюциясы туралы білімдерді байытты — бұл қазақ тілінің тамырын, түркі тілдері тарихын түсінуге мүмкіндік берді.
Төртіншіден — тіл мәдениеті, сөз мәдениеті, әдеби тіл мен ауызекі тіл арасындағы байланыс, стильдік ерекшеліктер — осы проблемаларды көтеріп, қазақ тілін таза, бай, мәдениетті тіл ету жолдарын көрсетуі. Оның «Сөздер сөйлейді», «Сөз құдіреті», «Сөз сазы» сияқты еңбектері — тіл арқылы ұлттық сананы, мәдениетті, рухани болмысты нығайту үлгісі.
Сонымен бірге, Рәбиға Сыздықова — ұстаз‑ғалым ретінде жаңа буын тілшілерін тәрбиелеп, қазақ тіл білімінің дамуына ұзақ жылдар бойы үлес қосты. Оның шәкірттері — бүгінгі қазақ тіл білімінің, әдебиеттанудың, тіл мәдениетінің мамандары.
Әрі қарай, оның ғылыми мұрасы латын әліпбиіне көшу, жаңа емле реформалары, тіл мәдениетін дамыту, тіл саясаты мәселелері, ұлттық тілдің мәртебесін көтеру сияқты қазіргі заманғы міндеттер үшін де маңызды. Яғни, оның мұрасы тек өткеннің емес — бүгінгі, болашақтың да фундаменті.
Сондай-ақ, Рәбиға Сыздықованың қоғамдағы үлгі өмірі — күрескерлік, еңбекқорлық, адалдық, білімге, тілге, мәдениетке деген сүйіспеншілік — жастар үшін үлгі. Оның өмірі мен еңбектері — ұлт болашағына, қазақ тілінің дамуына, рухани байлығына деген қызмет.
