Мырзатай Жолдасбеков өмірбаяны: ғылым, әдебиет және мемлекеттік қызмет
Мырзатай Жолдасбеков — ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап бүгінге дейін қазақ ғылымы, әдебиеті, түркітану, білім беру және мемлекет қызметі салаларында өзіндік із салған көрнекті тұлға. Ол филология ғылымдарының докторы, профессор, академик, еңбек жолында ғалым, ұстаз, басқарушы, мемлекет және қоғам қайраткері, дипломат ретінде қызмет етті. Оның ғылыми еңбектері — көне түркі жазба ескерткіштерін зерттеуден бастап, қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихын жаңаша көзқараспен талдауға дейінгі кең ауқымды. Сонымен бірге, ол тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуындағы тарихи кезеңдерде белсенді қызмет атқарған, мемлекеттік басқару, білім беру және дипломатия салаларында жауапты лауазымдарда болған. Жолдасбековтің өмір жолы мен еңбегі — қазақ руханияты, тіл, әдебиет пен мемлекеттің дамуына қосылған үлес, ұлттық сана мен мәдени мұраны сақтау мен дамыту тарихындағы маңызды беттердің бірі. Осы мақалада біз оның балалық шағынан бастап, қазіргі күнге дейінгі өмірін, қызметтерін, шығармашылығын, қоғамдық көзқарастарын, жеке өмірін, мұрасын жан-жақты талдаймыз.
Мырзатай Жолдасбеков өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Мырзатай Жолдасбеков 1937 жылы 27 мамырда Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ақтөбе ауылында дүниеге келді. Оның туылған жері — қазақ даласының кең даласы, қарапайым ауылдық орта. Өмірі талай ауыртпалықпен, халықтың соғыс пен күйзеліс жылдарымен тұспа‑тұс келген, әрі сол кезеңнің қиыншылықтары оның бала кездегі өміріне, айналаға деген көзқарасына әсер еткен.
Ата‑анасы ауыл ішінде құрметке ие, білімді, қарапайым, бірақ халыққа жақын болған адамдар еді. Әкесі — Жолдасбек Ақботаұлы, анасы — Қалдыкөл Ырысқұлқызы. Отбасының тұрмысы ауыр болғанымен, олар балаларының білім алуы мен тәрбиесіне, рухани дамуына көңіл бөлді. Сол себепті жас Мырзатай ерте жастан-ақ еңбекке араласып, ауыл өмірінің қиындықтары мен тұрмыс талаптары арқылы өмір салтын, еңбек сүйгіштік пен жауапкершілікті меңгерді.
Сонымен қатар, балалық шағында ол ауыл мәдениетіне, халықтың дәстүріне жақын болды: ауыл кештерінде музыкалық аспап — гармон тартып, халық әндерін орындаған. Бұл — оның өнерге, фольклорға, халық дәстүріне, тіл мен сөз мәдениетіне деген алғашқы ынтасының көрінісі еді. Өмірінің кейінгі кезеңінде ол осы сезім — әдебиетке, тілге, мәдениетке деген құрмет пен қызығушылық — негіз болып, ғылыми және қоғамдық қызметіне бағыт берді.
Балалық кездің қиындықтары, еңбекке ерте араласуы, ауыл тұрмысындағы қарапайымдық, ата‑анасының тәрбиесі — бәрі де Жолдасбековтің болашақтағы мінез‑құлқын, өмірге деген көзқарасын, еңбекке деген жауапкершілігін қалыптастырды. Бұл кезең — оның ішкі дүниесінің, рухани foundation (негізінің) құрылуы болды.
Оқу және еңбек жолының басталуы
Бала кезінде білімге деген ынта, кітапқа, тіл‑әдебиетке деген қызығушылық ерте оянды. 1944–1954 жылдары туған ауылындағы орта мектепте білім алып, кейін Қаратау (қазіргі Тараз аймағы) қаласындағы мектепті аяқтады. Оқуда үздік болып, әрқашан білімге ынталы болды.
1955 жылы ол Әл‑Фараби атындағы қазақ университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 1960 жылы білімін бітірді. Университеттегі жылдар оның өміріндегі маңызды кезең болды: қазақ әдебиеті мен филологиясының негіздерімен терең танысты, фольклор, тіл тарихы, әдеби мұра тақырыбында алғаш рет жүйелі түрде жұмыс жасай бастады.
Бітірген соң, 1960–1964 жылдары қазақ әдебиеті кафедрасында ассистент, ал 1964–1967 жылдары аспирант ретінде қызмет етті. Сол уақытта көне түркі жазба ескерткіштерін — әсіресе Орхон‑Енисей жазбаларын зерттеу бағытында терең ізденістерге кірісті. 1969 жылы «Ертедегі түркі жазба ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне әсері» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты атағына ие болды. Бұл жұмыс қазақ әдебиеті мен түркология ғылымында жаңа кезеңнің басы еді — көне түркі әдеби мұраларын қазақ әдеби контекстіне енгізуге бағытталған.
Одан кейінгі кезеңде 1970–1974 жылдары аға оқытушы, доцент болып, 1974–1977 жылдары филология факультетінің деканы қызметін атқарды. Бұл — оның ғылыми‑педагогикалық әлеуетінің қалыптасқан уақыты еді. Сонымен қатар, осы кезеңде ол қазақ әдебиет тарихы, көне әдебиет, түркітану, халық ауыз әдебиеті мен фольклорды зерттеу бағытындағы курстарды жүйелі түрде ұйымдастырып, оқытушылар ретінде жаңа буын филологтарды дайындауға кірісті.
1977 жылы Жолдасбеков Талдықорған педагогикалық институтының (кейінірек — университеттің) ректоры болып тағайындалды. Осы жылдар — 1977–1987 — оның басқарушылық, ұйымдастырушылық қабілеттерін іске асырып, білім беру саласында жаңа бағыттарды дамытуға, жастарды ұлттық рухта тәрбиелеуге арналған белсенді кезең болды. Ректор ретінде ол институтты білім мен мәдениет ошағына айналдырып, қазақ тілін, әдебиетін, ұлттық мәдениетті насихаттауға, кадрлар дайындауға күш салды. Бұл — оның педагогикалық және ұйымдастырушылық қызмет жолының негізі еді.
Осы алғашқы кезеңдерде — ауылдан шыққан жас тілші, студент, аспирант, оқытушы — ғалым, ұстаз, ректорға дейінгі жолды бастады. Білімге деген ынта, көне әдебиет пен тілге деген қызығушылық, риторика мен қоғамдық өмірге араласуға деген талпыныс — бәрі де болашақ бағыттарын анықтады.
Шығармашылық / Ғылыми қызмет / Жетістіктер
Мырзатай Жолдасбеков — қазақ филологиясы мен түркологиясының дамуына аса үлкен үлес қосқан ғалым. Оның ғылыми бағыты — көне түркі жазба ескерткіштерін зерттеу, Орхон‑Енисей жазбалары, ежелгі түркілік әдеби мұра, қазақ әдебиетінің тамырын зерттеу, халық ауыз әдебиеті мен фольклорды жүйелеу, қазақ тілінің тарихы мен әдеби мұрасының даму заңдылықтарын ашу. Осы бағыттар бойынша оның бірнеше іргелі еңбектері жарық көрді.
Біріншіден, ол — көне түркі жазба мұраларын терең зерттеген алғашқы қазақ ғалымдарының бірі. Оның кандидаттық диссертациясы осы тақырыпқа арналды. Бұл диссертация ежелгі түркі жазбалары мен олардың қазақ әдебиетіне ықпалы мәселесін алғаш рет қазақ ғалымдарының ғылыми айналымына нақты негізде әкелді. Осыдан кейін ол «Көне әдебиет нұсқалары» (немесе «Ертедегі әдебиет нұсқалары») сияқты оқу-оқулық‑хрестоматияларды дайындап, студенттер мен зерттеушілерге көне түркі әдеби мұрасын қолжетімді етті. Бұл — қазақ филологиясы мен түркологиясында жаңа бағыт ашып, әдебиеттану мен тілтанудың дамуына жол салды.
Сонымен қатар, Жолдасбеков қазақ әдебиеті мен халықтың ауыз әдебиеті, поэзия, эпикалық дәстүрлер, жыршылық, халық ақындарының шығармашылық мұрасы сияқты салаларды жан-жақты зерттеді. Ол — әсіресе ұлы даланың жырау-жырым, ақындық дәстүрлерін, халық поэзиясының даму желілерін, жазба әдебиеттің қалыптасу кезеңдерін, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің байланысын, әдеби мұрасының үздіксіздігін жүйелі талдаған филолог. Бұл оның қазақ әдебиетін тарихи, мәдени, тілдік контексте терең түсінуге мүмкіндік беретін зерттеулеріне алып келді.
Ғылыми еңбектерімен қатар, ол әдебиеттанушы ретінде, сондай-ақ тәржімашы, редактор, оқулық авторы ретінде де белсенді болды. Оның мұрасы — студенттерге арналған оқу құралдары, хрестоматиялар, әдебиет тарихы мен түркология саласында жазылған ғылыми зерттеулер, сондай-ақ халық әдебиеті мен дәстүрлі мәдениетті тануға арналған еңбектерден тұрады.
Сонымен бірге, оның басқарушылық қызметі мен білім беру саласындағы еңбегі — тек академиялық емес, мәдени–рухани саланы да қамтыды. Талдықорған педагогикалық институтын басқарған кезінде, ұлттық музыкалық аспаптар мен дәстүрлі өнерге, қазақ мәдениетінің түрлі салаларына көңіл бөлініп, институтқа мәдени бағыт енгізілді. Бұл — қазақ білім беру жүйесінде және ұлттық рухтағы кадр дайындауда маңызды белес болды.
Жалпы, Мырзатай Жолдасбеков — ғылыми ізденісімен, әдеби мұраны зерттеумен, білім беру мен мәдениетті дамыту, ұлттық руханиятты жаңғырту саласында белсенді рөл атқарған көрнекті ғалым‑ұстаз.
Қоғамдық және саяси көзқарастары, мемлекеттік‑қоғамдық қызметі
Ғылыми қызметімен қатар, Жолдасбеков қоғам өміріне, мемлекет басқарушылығына белсене араласты. Кеңес дәуірінде және тәуелсіз Қазақстан кезеңінде ол бірқатар мемлекеттік және қоғамдық лауазымдарды атқарды. Бұл — оның ғылыммен қатар, әлеуметтік және ұлттық мәселелерге де қатысқанын көрсетеді.
1977–1987 жылдар аралығында педагогикалық институттың ректоры ретінде білім беру жүйесінде жетекші орын алды. Ал 1987 жылы — білім министрі қызметіне дейін көтерілді. Кейін 1988–1990 жылдары — КОКП (КП) орталық комитетіндегі идеология бөлімінде бірінші орынбасар, бөлім бастығы болып қызмет етті. 1990–1991 жылдары — Мемлекет Кеңесінің мүшесі, әлеуметтік даму мәселелері жөніндегі мемлекеттік кеңесші. 1991–1993 жылдары — Қазақстан Республикасының Әлеуметтік мәселелер жөніндегі Вице‑Премьері. 1993 жылы — Президенттің кеңесшісі, содан кейін 1993–1996 жылдары — Қазақстанның Иран Ислам Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі.
Тағы да, академиялық білім беру саласына қайта оралып, 1997–1999 жылдары — Дипломатиялық академияның ректоры, 2000–2006 жылдары — Еуразия ұлттық университеті (ЕҰУ) ректоры, 2004–2006 жылдары — Еуразия гуманитарлық зерттеулер орталығының директорлы, әрі кейінірек — Президенттік мәдениет орталығының басшысы болды. Осындай кең ауқымды қызметтер арқылы ол білім беру, дипломатия, мемлекеттік мәдениет, руханият салаларын біріктіріп, ұлттық даму стратегиясына үлес қосты.
Оның қоғамдық‑саяси ұстанымы негізінен — қазақ мәдениетін, тілін, әдебиетін, ұлттық рух пен тарихи сананы сақтау, көне түркілік және қазақтық түп‑тамырларды зерттеу, ұлттық бірлікті, тәуелсіздікті, рухани жаңғыруды насихаттау болды. Ол — халық ауыз әдебиеті мен эпос, жазба әдебиет, тарихи мұралар, тіл мен мәдениеттің сабақтастығын қорғаушы. Оның пікірінше, халқымыздың өткені — оның болашағының негізі; әрбір адам, әрбір ұрпақ өткенін білсе, ғана болашағын сенімді құра алады.
Сонымен бірге, Жолдасбеков қоғамдық пікір білдіргенде, халық мүддесін, ұлттық рух пен мәдениетті қорғауды басты орынға қоятын еді. Ол Қазақстандағы әлеуметтік, мәдени, тілдік саясат мәселелеріне, жалпы қоғамның даму бағытына қатысты сындарлы, бірақ құрметті үндеу айтып, азаматтық ұстаным көрсетті.
Осылайша, Жолдасбеков — ғылыми, мәдени, мемлекеттік, дипломатиялық қызметтерде бірдей белсенді болған кең тұлға. Оның қызметтері қоғамды рухани, мәдени, білім беру жағынан жаңғыртуға, халықтың ұлттық санасын көтеруге бағытталды.
Жеке өмірі
Мырзатай Жолдасбеков — көпшілікке таныс, бірақ жеке өмірін аса ашық насихаттаған адам емес. Оның қоғамдық қызметі, ғылыми, мәдени, мемлекеттік еңбектері — басты назарда болды. Дегенмен белгілі болғаны — оның ауылдан шыққан қарапайым қазақ отбасының баласы екені, бала кезде тұрмыс ауырлығы мен еңбек, қарапайым халықтың ортасында өскені. Бұл оның қарапайымдылығы, халыққа деген жақындығы, ұлттық мәдениетке деген шынайы құрметіне әсер етті.
Жас кезінде гармон тартып, ауыл кештеріне қатысып, халық руханиятына, музыка мен дәстүрге жақын болғаны, әдебиетке деген алғашқы қызығушылығы оның өміріндегі маңызды бөлшектер еді. Ол — әдебиет және өнерге, халық мұрасына тек зерттеуші ғана емес, сезіммен, жүрекпен жақындаған адам еді.
Қоғамдық, мемлекеттік және ғылыми қызметтерден бөлек, ол — ұстаз, сөз шебері, көпшілік алдында сөйлегенде көркем тіл мен риторика, националдық стильді ұстанатын, халықтың рухани мұрасын насихаттаушы. Сондықтан да, оның жеке өміріндегі қарапайымдылық, халыққа жақындығы, мәдени‑рухани құндылықтарға деген шынайы құрметі — оның басты ерекшелігі.
Отбасы, балалар, жеке хобби, күнделікті тұрмыс — бұл туралы көп ақпарат ашық емес. Дегенмен, оның өмірінің негізгі бағыты — қоғамға, ғылымға, мәдениетке, ұлттық мұраға қызмет ету болды. Ол өзінің жеке өмірін көбіне қоғамдық жолмен үндестірген, қоғамдық міндет пен жеке жауапкершілікті биік қойған адам.
Мұрасы мен маңызы
Мырзатай Жолдасбековтің мұрасы — терең, көпқырлы және бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған. Оның ғылыми, әдеби, педагогикалық, мемлекеттік, мәдени және қоғамдық қызметі бірнеше деңгейде маңызды:
- Ғылыми‑зерттеу мұрасы: Көне түркі жазба ескерткіштерін зерттеп, олардың қазақ әдебиеті мен тіл тарихына әсерін ашуы — қазақ тілтану мен әдебиеттануда, түркологияда жаңа бағыт ашты. Оның еңбектері түркі халықтарының, қазақ халқының тарихи тамырын зерттеудегі маңызды дереккөздер ретінде сақталады.
- Әдеби мұра: Халық ауыз әдебиеті, эпос, жыраулық дәстүрлер мен жазба әдебиеттің сабақтастығын, қазақ әдебиетінің даму заңдылықтарын зерттеп, әдебиет тарихын жүйелі түрде жазды. Бұл — қазақ әдеби мұрасын түсінуде, зерттеуде, сақтауда үлкен үлес.
- Білім беру және кадр даярлау: Ұлы педагог ретінде, оқу орындарын басқарушы ретінде, ұстаз ретінде көптеген жас филологтарды, әдебиетшілерді, мәдениет саласының мамандарын тәрбиеледі. Қазақ тілін, әдебиетін, ұлттық рухани құндылықтарды сақтап қалатын кадрлар — оның еңбегінің жемісі.
- Мәдени және ұлттық сана: Көне түркі дәуірінен бастап, халық фольклоры мен әдеби мұра арқылы ұлттық руханиятты, тарихи сананы, тіл мен мәдениетті сақтау, жаңғырту идеяларын насихаттады. Оның қызметі — қазақтың ұлттық этосын, мәдени тұтастығын нығайтуға бағытталды.
- Мемлекет және дипломатия: Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жетекші лауазымдарда болып, білім, мәдениет, дипломатия салаларын дамытуға үлес қосты. Бұл — оның ұлттық даму, мемлекет болмысы, сыртқы байланыс, мәдени дипломатия салаларындағы рөлі.
Осы арқылы Жолдасбеков — бір тұлғадан аз, бір мәдениеттің, бір ұлттың көрінісі, оның тарихи, мәдени, рухани бағыт-бағдарының, болмыс-бітімінің символы болды. Оның мұрасы — бүгінгі және болашақ ұрпақ үшін рухани, мәдени, ғылыми, ұлттық бағдар.
