Махмұт Қашқари өмірбаяны – өмірі, еңбектері, мұрасы және түркі әлеміндегі рөлі

13 hours ago

17 4 minutes read

Махмұт Қашқари — XI ғасырдағы түркі өркениетінің ең көрнекті тұлғаларының бірі. Ол тек лексикограф немесе тіл маманы емес, сонымен бірге этнограф, географ, фольклоршы, тарихшы және мәдениеттанушы ретінде танылған. Оның ең басты мұрасы — «Диуани лұғат ат-түрік» атты түркі тілдерінің алғашқы энциклопедиялық сөздігі. Бұл еңбек түркі халықтарының тілдік, мәдени, этнографиялық, тарихи және қоғамдық өмірінен бірегей мәліметтер береді. Махмұт Қашқари еңбегі — қазіргі қазақ, қырғыз, өзбек, түрік, ұйғыр және басқа да түркітілдес халықтардың ортақ әдеби және рухани қазынасының алтын арқауы.

Қашқаридың тарихи рөлі ерекше. Ол түркі тілдерін алғаш рет ғылыми әдіспен жүйелеуге, олардың ішкі диалектілерін салыстыруға ұмтылған алғашқы ғалымдардың бірі болды. Оның еңбегі арқылы біз XI ғасырдағы түркі халықтарының тұрмысын, дүниетанымын, мәдениетін, салт-дәстүрін және тілдік ерекшелігін дәл әрі нақты мәтіндер арқылы көре аламыз. Осы тұрғыдан алғанда, Махмұт Қашқари — тек түркі мәдениетінің ғана емес, жалпы ортағасырлық әлемнің гуманитарлық дамуына зор үлес қосқан тарихи тұлға.

Махмұт Қашқари өмірбаяны

Балалық шағы мен отбасы

Махмұт ибн әл-Хұсейн ибн Мұхаммед Қашқари шамамен XI ғасырдың алғашқы ширегінде дүниеге келген деп есептеледі. Деректердің барлығында туған жылы нақты көрсетілмегенімен, зерттеушілер 1005–1020 жылдар аралығын атап өтеді. Ол Қарахан мемлекетінің шығыс бөлігіндегі Барысхан (Барсғақ/Барсқан) қаласында дүниеге келген. Бүгінгі күні бұл өңір Шу аңғары мен Ыстықкөл аймағымен байланысты деп қарастырылады.

Махмұт Қашқари әулеті сол дәуірдегі ықпалды және беделді ортадан шыққан. Әкесі Хұсейн және аталары Қарахан әулетінен құралған билеуші топпен туыстық байланыста болған. Бұл оның балалық шағы еркін, мәдениеті бай, білім алуға қолайлы ортада өткенін көрсетеді. Мұндай жағдай болашақ ғалымның дүниеге көзқарасына, ой-өрісінің қалыптасуына айрықша ықпал етті.

Шежірелерге қарағанда, Махмұт Қашқаридың балалық өмірі тек қала ортасында ғана өтпеген. Ол көшпелі тайпалардың ортасында да болған, олардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын, салт-жоралғыларын жақсы білген. Бұл тәжірибе оған кейін түркі тайпалары арасындағы тілдік және мәдени ерекшеліктерді салыстыруда үлкен артықшылық берді.

Балалық шағында Махмұтқа білім алудың алғашқы үлгісін отбасы берді. Оның әке-шешесі білімді, дінге жақын және дәстүрлі түркі тәрбиесін ұстанған. Осылайша, Махмұт ерте жастан араб, парсы және түркі тілдерімен қатар, исламдық мәдениет пен шығыстық білімге жақын болып өсті. Ол табиғи қабілетін кішкентайынан танытқан, зерек, сөзге ұста, ойы жүйрік бала болғаны жөнінде аңыздар да кездеседі.

Білім алуы және жолдың басталуы

Махмұт Қашқаридың білім алуы — оның болашақ ғылыми жолының іргетасы. XI ғасырда Қарахан мемлекетінің қалалары — Бұхара, Самарқанд, Баласағұн, Қашғар — исламдық ғылым мен мәдениеттің маңызды орталықтары болатын. Жас Махмұт дәл осы орталарда білімін тереңдетті.

Алғашқы діни және тілдік білімді Барысқан қаласында алғаннан кейін ол ірі медреселерге барып, араб және парсы тілдерін жетік меңгерді. Араб тілі оның кейінгі еңбегінің негізгі тіліне айналды, өйткені сол дәуірде ғылыми және әдеби еңбектердің басым көпшілігі араб тілінде жазылатын.

Оның Бухара мен Самарқанд қалаларында болғаны туралы мәліметтер кең таралған. Бұл қалалар — шығыс мәдениетінің ең ірі орталықтары. Онда Махмұт хадис, фиқһ, грамматика, логика, география, әдебиет пәндерін қарайды. Сонымен қатар, ол тілдерді салыстыру әдістерін үйренеді, араб тілінің классикалық грамматикасын меңгеріп, оны түркі тілдерін жүйелеуде қолдануға дайындалады.

Оқыған қалаларының әрқайсысында Махмұт түркі тектес тайпалардың өкілдерімен, сондай-ақ араб және парсы ғалымдарымен танысты. Бұл орта оған тек білім емес, түркі халықтарының мәдени байланыстары туралы кең көзқарас берді.

Білім алу барысында Махмұт Қашқари бір нәрсені анық түсінді: түркі тілдері мен мәдениеті жазба негізінде сақталмаса, ауызша дәстүр арқылы жоғалуы мүмкін. Сондықтан ол түркі тайпаларын аралап, олардың сөздерін, аңыздарын, жырларын, тұрмысын, диалектілерін жинауға бел байлайды. Осы мақсатпен ол ұзақ жылдар бойы саяхат жасайды.

Махмұт Қашқаридың өмірінің бір кезеңінде саяси өзгерістерге байланысты туған жерінен алыстап, Бағдадқа барғаны айтылады. Халифат астанасы — сол дәуірдің ең ірі мәдени орталығы еді. Қашқари дәл осы қалада өз еңбегін жүйелеп, толықтырып, әлемге ұсынады.

Шығармашылығы, ғылыми қызметі және жетістіктері

«Диуани лұғат ат-түрік» – түркі өркениетінің ұлы ескерткіші

Махмұт Қашқаридың ең басты шығармасы — 1072–1074 жылдары жазылған «Диуани лұғат ат-түрік». Бұл еңбек — түркі тілдерінің тұңғыш толық әрі ғылыми жүйеленген сөздігі ғана емес, XI ғасырдағы түркі дүниесінің энциклопедиясы.

Кітап үш негізгі сипатқа ие:

1. Лингвистикалық еңбек

Сөздікте:

ондаған түркі тайпасының сөздері,
грамматикалық құрылымдар,
дыбыстық ерекшеліктер,
диалектілік айырмашылықтар баяндалған.

Қашқари сөздерді араб тілінде түсіндіреді, ал мысалға түркі тілінде сөйлемдер, өлең жолдары, мақал-мәтелдер береді. Бұл сөйлемдер — бүгінгі күнге дейін жеткен ең көне түркі әдеби мәтіндерінің бірі.

2. Этнографиялық және мәдени дереккөз

«Диуани лұғат ат-түрік» арқылы біз:

түркі тайпаларының тұрмысы,
киім-кешек атаулары,
тағам түрлері,
әдет-ғұрыптар,
салт-жоралғылар,
қару-жарақ атаулары,
билік құрылымы туралы нақты мәлімет аламыз.

Мысалы, ол түркілердің батырлық жырларын, көшпелі өмір туралы өлеңдерін, тұрмысқа байланысты мақал-мәтелдерін келтіреді.

3. Географиялық және тарихи еңбек

Қашқари алғаш рет түркі әлемінің картасын сызған. Бұл – әлемнің алғашқы этнографиялық карталарының бірі. Картада түркі тайпаларының орналасуы, олардың таралу аймақтары, өзендер, көлдер, таулар нақты көрсетілген.

Ғылыми жаңалығы

Махмұт Қашқари:

түркі тілдері туыс тілдер екенін дәлелдеді,
олардың өзара айырмашылығы мен жақындығын көрсетті,
тілдерді жүйелеудің ғылыми принциптерін қолданды,
зерттеу әдісін алғаш рет далалық материал жинаумен ұштастырды.

Бұл — қазіргі түркология ғылымының бастау нүктесі.

Қоғамдық және саяси көзқарастары

Махмұт Қашқари еңбегінің прологында түркілерді «асыл халық», «батыр, адал, сенімді», «тілі таза» деп сипаттайды. Ол түркі тілін жоғары бағалап, оны білім мен мәдениет тілі ретінде көрсетуге тырысады.

Саяси тұрғыдан Қашқари:

түркі халықтарының бірлігін қолдады,
түркі тілін ислам әлеміне танытуды мақсат етті,
түркі мәдениетін араб-парсы мәдениеттерімен тең дәрежеде көрсетті,
Жібек жолының мәдени-экономикалық аймақтарын байланыстырудың идеясын ұстанды.

Ол Бағдадта кітапты халифтың сарайына ұсынады. Бұл әрекет — түркілердің ислам әлеміндегі рөлін көрсетуге бағытталған саяси-мәдени қадам.

Жеке өмірі

Махмұт Қашқари — өте көп саяхат жасаған, зерттеу жолына өмірін арнаған тұлға. Оның отбасылық өмірі туралы нақты деректер сақталмаған. Ортағасырлық түркі ғалымдарының көбі сияқты, Махмұт Қашқари өз шығармашылығына және ғылыми қызметіне көбірек көңіл бөлген. Ол кең территорияны аралап жүргендіктен, жеке өмірі туралы мәліметтің аздығы заңды.

Жазба деректерде тек оның әулетінің жоғары таптан болғаны, жақсы тәрбие мен білім алғаны, өмірінің соңғы кезеңін Қашқар аймағында өткізгені ғана айтылады.