Мұхаммед Хайдар Дулати өмірбаяны – Тарих-и Рашиди авторы, қазақ тарихының ұлы шежірешісі
Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) – қазақ халқының, сондай-ақ Орталық Азия халықтарының тарихында ерекше орын алатын ұлы тұлға. Ол тарихшы, әдебиетші, қолбасшы, мемлекет қайраткері және ғалым ретінде танылған. Дулати өзінің өмірін ғылымға, тарих пен әдебиетке арнаған және артында әлемдік деңгейде танылған құнды мұра қалдырған. Оның ең басты еңбегі – «Тарих-и Рашиди» атты тарихи шығармасы. Бұл еңбек XV–XVI ғасырлардағы Моғолстан, қазақ хандығы және көрші мемлекеттердің тарихы жөнінде ең нақты әрі сенімді дерек болып есептеледі.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбектері қазақ мемлекеттілігінің бастау кезеңдерін зерттеуде үлкен рөл атқарды. Ол алғашқылардың бірі болып Қазақ хандығының құрылу жылдарын, Керей мен Жәнібек хандардың қызметін нақты тарихи деректермен түсіндірген. Дулати тек тарихшы емес, сол дәуірдің саяси және мәдени өмірінің тікелей қатысушысы болды. Оның көзқарастары мен жазбалары арқылы XV–XVI ғасырлардағы түркі халықтарының өмірі, рухани әлемі және саяси құрылымы терең сипатталған.
M.X.Lулати өмірбаяны
Балалық және отбасы
Мұхаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкент маңында дүниеге келген. Ол атақты Дулат тайпасынан шыққан әулет өкілі болатын. Әкесі Мұхаммед Хұсайын – Моғолстанның беделді әмірлерінің бірі, ал анасы Хуб-Нигар ханым – Моғолстан ханы Жүніс ханның қызы еді. Осылайша, Мұхаммед Хайдар өз әулеті жағынан да, анасы тарапынан да хан әулетіне тиесілі болған. Бұл оның өмірлік жолына, алған тәрбиесіне және дүниетанымына зор ықпал етті.
Әкесі Мұхаммед Хұсайын батыр әрі саясаткер болған. Алайда Дулати сегіз жасқа толғанда, 1508 жылы Шайбани ханның жорығы кезінде оның әкесі қаза табады. Бұл оқиға жас Хайдардың өміріне үлкен соққы болып тиді. Әкесінен айырылған соң, ол біраз уақыт Бабырдың қамқорлығына өтті. Сол кезеңде болашақ ұлы тарихшы Орта Азияның көрнекті тұлғаларымен араласып, жасынан ғылым мен саясатқа қызығушылық танытты.
Мұхаммед Хайдар балалық шағынан бастап білімге құштар, зерек әрі ізденімпаз бала болған. Оның шыққан ортасы – білім мен мәдениетті жоғары бағалаған зиялы әулет. Әкесі де, анасы да оған парсы және түркі тілдерін, дін мен тарих негіздерін үйретуге тырысты. Сол кездегі исламдық дәстүр бойынша, Хайдар Құран, хадис, тарих, әдебиет және әскери ілімдерді оқыған. Оның балалық шағы саяси тұрақсыздық пен соғыстар кезеңінде өткенімен, бұл қиындықтар оны өмірге төзімді әрі мақсатшыл етті.
Оқу және бастау жолы
Мұхаммед Хайдар жасынан білімге ерекше ден қойған. Ол Орта Азия мен Моғолстанның ең беделді ұстаздарынан дәріс алды. Бабыр сарайында жүрген кезінде парсы, араб және түркі тілдерін жетік меңгерді. Сонымен қатар, ол ислам философиясы, тарих, география және әскери ғылымдар саласында кең білім алды. Дулатидің білімінің кеңдігі оның кейінгі шығармаларында айқын көрінеді. Ол деректерді талдай отырып, тарихи оқиғаларды дәлдікпен сипаттауға тырысқан.
1512 жылы Мұхаммед Хайдар Сұлтан Саид ханның сарайына шақырылып, мемлекеттік қызметке араласады. Мұнда ол әуелі кеңесші, кейін қолбасшы дәрежесіне дейін көтеріледі. Ханның мұрагері Әбу ар-Рашидті тәрбиелеу де оған сеніп тапсырылған. Бұл оның білімділігі мен парасатының, сарайда беделді тұлға болғанының дәлелі.
Ол сонымен қатар түрлі әскери жорықтарға қатысып, тәжірибе жинақтайды. 1514 жылы Сұлтан Саид ханның Тибетке жасаған жорығында ерекше көзге түсіп, өзінің батылдығымен және ұйымдастырушылық қабілетімен танылған. Осы жорықтар барысында ол Орталық Азияның көптеген өңірлерін аралап, халықтардың тұрмысын, дәстүрін, саяси құрылымын терең зерттейді.
Дулати тек әскер басы емес, сонымен қатар ғалым ретінде қалыптасты. Ол өз заманының мәдени ортасын жақсы біліп, әдебиетке де жақын болды. Білімге құштарлығы мен тарихи ойлау қабілеті оны кейін әйгілі тарихшы дәрежесіне жеткізді.
Шығармашылық және қызмет жолы
Мұхаммед Хайдар Дулати ең алдымен «Тарих-и Рашиди» атты тарихи еңбегімен белгілі. Бұл кітап екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде XV ғасырдың екінші жартысынан XVI ғасырдың ортасына дейінгі Моғолстан, Жетісу, Қашғар және Қазақ хандығының тарихы баяндалады. Екінші бөлімде автор өз өмір жолын, қатысқан оқиғаларын, замандастарының мінез-құлқын және саяси ахуалды суреттейді.
«Тарих-и Рашиди» – тек тарихи еңбек қана емес, сонымен қатар әдеби шығарма. Мұнда автор деректерді ғылыми дәлдікпен баяндап қана қоймай, көркем тілмен суреттеп жазады. Еңбекте Керей мен Жәнібек хандардың қазақ мемлекеттілігін құрудағы рөлі нақты көрсетілген. Сонымен қатар, Шығыс Түркістан, Ферғана, Ташкент, Самарқанд сияқты өңірлердің әлеуметтік-саяси өмірі сипатталған.
Дулатидің тағы бір туындысы – «Жаһаннаме» дастаны. Бұл шығармасы поэзиялық үлгіде жазылып, дүниенің құрылымы, адам өмірінің мәні және дін туралы философиялық ойларды қамтиды. Ол шығармаларында адамгершілік, әділдік, білім мен тәрбие мәселелерін көтерген.
Мұхаммед Хайдар Дулати Кашмирде де маңызды қызмет атқарған. 1540 жылдан бастап ол бұл өңірде билік жүргізіп, елдің ішкі тұрақтылығын сақтауға, мәдениетті дамытуға күш салған. Осы кезеңде ол өзінің басты еңбегін аяқтаған. 1551 жылы Кашмирде қайтыс болған.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Мұхаммед Хайдар Дулати өз дәуірінің саяси жағдайын терең түсініп, оны еңбектерінде жан-жақты талдаған. Ол қоғамдағы әділеттілік, бірлік және мемлекеттің тұрақтылығы мәселелеріне ерекше мән берген. Оның ойынша, мемлекеттің күші – халықтың татулығында, билеушінің әділдігінде. Егер билік халықтың қамын ойламаса, ел іштей әлсірейді деп санаған.
Ол Қазақ хандығының құрылу тарихын сипаттай отырып, Керей мен Жәнібек хандардың елдік пен тәуелсіздік жолындағы күресін жоғары бағалаған. Дулатидің еңбегіндегі «1465–1466 жылдары қазақ елі өз алдына хандық құрды» деген мәлімет — қазақ мемлекеттілігінің бастауы туралы ең алғашқы жазба дерек болып табылады.
Дулати дін мен мемлекеттің қатынасы туралы да маңызды ой айтқан. Ол исламды қоғамның рухани тірегі ретінде бағалап, діннің адам мінезін, қоғамның мәдениетін қалыптастырудағы рөлін атап өтеді. Алайда ол діннің саясатқа шамадан тыс араласуына қарсы болған, яғни мемлекетті басқаруда парасат пен әділдікті бірінші орынға қойған.
Оның саяси көзқарасы гуманизм мен ағартушылыққа жақын болды. Ол соғыстан гөрі білім мен мәдениетті дамыту арқылы елді көркейтуге болатынын түсінген. Осы тұрғыда ол өз заманындағы ең прогрессивті ойшылдардың бірі еді.
Жеке өмірі
Мұхаммед Хайдар Дулати өмір бойы саяси қызмет пен шығармашылықты қатар алып жүрген тұлға болды. Оның отбасы, жұбайы немесе балалары туралы нақты мәліметтер аз болғанымен, ол өз өмірін ғылым мен мемлекет ісіне арнаған адам ретінде белгілі. Дулати қарапайым өмір салтын ұстанып, сән-салтанаттан алыс болған. Ол табиғатты, бейбітшілікті және рухани тазалықты жоғары бағалаған.
Жас кезінде және өмірінің соңына дейін түрлі саяси қақтығыстар мен соғыстардың куәгері болғанымен, ол ешқашан өшпенділік пен кекшілдікті насихаттамаған. Керісінше, адамдар арасындағы татулық пен түсіністікті дәріптеген. Оның поэзиялық шығармаларында махаббат, адалдық, әділдік, ізгілік тақырыптары кеңінен көрініс тапқан.
1551 жылы Кашмирде болған көтеріліс кезінде ол ауыр жараланып, сол жерде қайтыс болады. Оның қабірі Кашмирде сақталған және бүгінде бұл жер тарихи ескерткіш ретінде белгілі. Өмірінің соңғы жылдарын ол шығармашылықпен, ел басқару ісімен және ғылыммен айналысуға арнаған.
Мұра және маңызы
Мұхаммед Хайдар Дулатидің мұрасы – қазақ және жалпы түркі халықтарының ортақ рухани байлығы. Оның еңбектері бүгінгі таңда да өз маңызын жоғалтқан жоқ. «Тарих-и Рашиди» еңбегі арқылы біз XV–XVI ғасырлардағы қазақ жеріндегі және көрші аймақтардағы саяси, мәдени, әлеуметтік өмір туралы нақты деректерге қол жеткіземіз. Бұл еңбек тек тарихшылар үшін емес, жалпы мәдениеттанушылар, филологтар мен саясаттанушылар үшін де маңызды.
Дулатидің мұрасы арқылы қазақ халқының мемлекеттілік тарихы нақты дәлелдермен расталады. Ол тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі әлемінің тарихи жадына айналды. Оның шығармалары түркі өркениетінің терең тамырларын, рухани мәдениетін және дүниетанымын танытады.
Бүгінде Қазақстанда Мұхаммед Хайдар Дулати есімі ерекше құрметпен аталады. Тараз қаласында М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті жұмыс істейді. Сонымен қатар, оның атымен көшелер, мектептер және ғылыми мекемелер аталған. 1999 жылы Қазақстанда Дулатидің 500 жылдық мерейтойы мемлекеттік деңгейде аталып өтті. Бұл – оның тарихи тұлға ретіндегі биік беделінің дәлелі.
