Ілияс Жансүгіров өмірбаяны: шығармашылығы, шығармалары және маңызы
Ілияс Жансүгіров — қазақ әдебиеті тарихында аса құрметке ие болған, көп қырлы дарын иесі. Ол поэзия, проза, драматургия, аударма және публицистика салаларында еңбек еткен, өзінің заманы үшін жаңа әдеби стиль мен рухани жаңғыруды әкелген классикалық тұлға. Қазақтың ұлттық болмысын, салт‑дәстүрін, өмір шындығын көркем сөз арқылы жеткізген өнерпаз. Жансүгіровтің шығармашылығы — қазақ әдебиетіндегі әлі күнге дейін маңызы зор мұра, ол қазақ тілінің көркемдік мүмкіндіктерін байытып, әдебиеттің дамуына үлкен үлес қосты.
Оның өмірі мен шығармашылығы — жаңа қоғамдық-саяси кезеңде қазақ интеллигенциясының қалыптасуы, ұлттық сана мен мәдениет жаңғыруының бір көрінісі. Жансүгіровтің сөздері, поэмалары мен прозалық жазбалары арқылы ғасырлар бойы сақталып келген қазақтың рухани дәстүрі мен халықтық өмір салты көрініс табады. Сондықтан оның өмірбаяны мен шығармашылығын зерделеу — қазақ әдебиетінің және мәдени тарихының маңызды бөлігі.
Ильяс Жансүгіров өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы Алматы облысы, қазіргі Ақсу ауданының бір ауылында дүниеге келген. Оның балалық өмірі ауылдағы қарапайым жағдайларда өткен. Ол анадан ерте айырылып, әке — Жансүгірдің тәрбиесінде болған.
Әкесінің өзі орташа байлығы бар, қолынан өнер келетін, халық ауыз әдебиетін, батырлық дастандарды, тарихи әңгімелер мен аңыз‑ертегілерді білетін адам болған. Сол дәстүрлі ауызша мәдениет, ауыл өмірінің шындығы жас Ілиясқа бала кезінен етене жақын болды. Ол әкеден хат тануды, бастапқы сауат ашуды осы ауылдан, өз үйінен көрді.
Балалық кезінен-ақ ол сөзге, жыр-ауыз әдебиетіне, халық ән-күйіне, поэзияға қызығушылық танытқан. Ауылдағы қонақ айтылғанда, қариялардың баталарын тыңдап, ескі әңгімелерді естіп өсу — оның жан дүниесін әдебиетке, сөз өнеріне баулыған.
Алайда балалықтың қиындықтары да болды: өлең‑жырға құмар, кітап‑кітапханаға ынталы бала болса да, ауылдық өмір, қарапайымшылық, экономикалық тұрмыс — барлығы өз әсерін тигізді. Бұл күрделі жағдайлар жас зияткерге ерте жауапкершілік, өмір шындығын тануды үйретті. Бұл балалық пен ауыл өмірі — кейінгі шығармаларындағы шынайылық пен реализмнің, халықтың тағдырын, тіршілігін шынайы бейнелеудің негізі болды.
Осылайша, Жансүгіровтің балалық шағы мен отбасы — оның болашақ әдеби талпынысының, ұлттық рухани негіздерінің, халықпен үндестік қабілетінің қалыптасуына себепкер болды. Ауыл, халық, фольклор — оның шығармашылығында мәңгілік қайталанбас ресурска айналды.
Білім — оқуға жол және алғашқы қадамдар
Өлең мен фольклорға деген бала шақтағы қызығушылық артқан сайын, Ілияс білімге ұмтылды. Алғашында ол ауыл молдасынан немесе әкесінен хат таныды, алғашқы сауатын ашты. Кейін 1912 жылы күзде Қарағаштағы мектепке қабылданып, төрт жарым ай білім алады. Бірақ әртүрлі себептермен оқуын тоқтせуге мәжбүр болады.
Алайда осы қысқа мерзімде де ол көбірек үйренуге, білім іздеуге бел шешеді. Жас Ілияс қазақтың көне поэзиясы мен халық ән-күйіне құлақ асып, ауылдағы өмірлік материалдарды бойына сіңірді. Ол кейінірек бір сұхбатында: «Менің қанағат тұтқан күнім — ауыл, дала, адам, халық, ән‑жыр» деп еске алған. Бұл — оның болашақтағы шығармашылық бағытын айқындаған.
1919 жылы жас ақын білім алу үшін бағыт алады. Ол Ташкенттегі мұғалімдер дайындайтын екі жылдық курсқа түседі. Бұл — оның алғашқы жүйелі білім алу кезеңі. Содан кейін «Ақ жол» газетінде корректор болып, алғашқы әдеби тәжірибесін жинайды.
Ташкентте оқып жүрген кезінде ол «Жас Алаш» газетінің шығуына қатысады — сол газет арқылы жастық шақтағы көзқарастары, ұлттық рухқа деген ықыласы көрініс тапқан. 1921 жылы институтты бітіріп, «мұғалім» дипломымен ауылына қайтады. Осыдан кейін ол Жетісу өңіріне оралып, ауылдық мектептерде мұғалім болып қызмет атқарады.
Кейінірек, 1925 жылы Мәскеудегі журналистика институтына қабылданады. Бұл кезең — Жансүгіров үшін үлкен өзгеріс: ол орыс классиктері мен еуропалық әдебиетті терең меңгеріп, әлем әдебиетінің үлгілерімен танысады. Бұл оның поэтикалық және проза дүниетанымын кеңейтті, сондай-ақ тіл байлығын одан әрі игеруге жол ашады.
Институтты бітіргеннен кейін, 1928 жылы оның тұңғыш өлеңдер жинағы — «Сағанақ» жарық көрді. Бұл — қазақ әдебиетінде жаңа буын өкілінің алғашқы ресми дебюті болды. Осылайша, білім мен өзін-өзі тәрбиелеу, оқуға деген құштарлық — Ілияс Жансүгіровтің шығармашылық және қоғамдық қызметінің негізіне айналды.
Шығармашылық, қызметі, басты жетістіктері
Ілияс Жансүгіров — әдебиеттің көп жанрына қатысқан әмбебап жазушы. Ол поэзия, проза, драматургия ғана емес, аударма және публицистикада да еңбек етті.
Алғашқы шығармашылық қадамдар
Оның алғашқы поэзиялық туындылары 1910–1920 жылдарға сәйкес келеді. Балалық пен жасөспірім шағында ауылдағы тұрмыс, халықтық әдет‑ғұрып, жыр‑жыршылық арқылы қалыптасқан ішкі сезімдері, ұлттық күрсіністі, жан тебіреніске толы өмір шындығын абсолютті шынайылықпен жеткізуге талпыныс болған.
1928 жылы шыққан «Сағанақ» жинағы — оның әдебиетке ресми қадам жасаған тұсы. Сондықтан да қазақ әдебиеті тарихында оның «белгісі анықталған» автор ретінде танылуы осы кітаппен байланысты.
Әдеби жанрлардағы алуан қырлылық
Поэзия — Жансүгіровтің басты қызметі. Бірақ ол прозаға, драматургияға да жаны құмар болды. Оның прозалық шығармалары — халық өмірі, әлеуметтік мәселелер, ұлттық тағдыр, тарихи шындықты көрсетуге бағытталды.
Сонымен бірге ол аудармашылықпен де белсенді айналысты. Ол орыс және еуропа классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, қазақ оқырманына танытқан. Бұл — қазақ әдебиетін әлемдік әдебиетпен байланыстыратын көпір болды.
Атақты туындылары
Әсіресе, оның поэзиясында туған, халықтық, ұлттық реңк, әлеуметтік сана бар. Сондай-ақ, халықтың фольклоры мен музыкасын, күй‑әуенін сөз өнеріне шебер жеткізген. Мысалы, «Күй», «Күйші» поэмалары — ұлттық музыканың, халық мұрасының рухын әдемі суреттеген шығармалар.
Тағы бір маңызды шығарма — «Құлагер» поэмасы. Бұл — қазақ әдебиетінің классикасына айналған туынды. Онда XIX ғасырдың белгілі ақыны және музыканты Ақан сері Қорамсаұлы мен оның тұлпары Құлагер туралы тарихи-эпикалық әңгіме баяндалады. Поэмада ат жарысы, туған жерге, елге, атқа деген шынайы махаббат, серінің және тұлпардың тағдыры, өмір мен өлім, махаббат пен жоғалту, қайғы мен сағыныш — бәрі көркем әрі әсерлі сипатталған.
Сонымен қатар, оның прозалық шығармалары, әңгімелері, публицистикалық мақалалары қазақ халқының жаңа дәуірге көшуін, өзгеріп жатқан қоғам мен әлеуметтік шиеленістерді бейнеледі. Ол халықтың тағдырын, әлеуметтік әділетсіздікті, ұлттық теңдікті, адамгершілікке шақырды.
Әдебиетті дамытудағы қоғамдық қызметі
Шығармашылықпен бірге, Ілияс қоғамдық қызметке де белсене араласты. Ол жаңа әдебиеттің дамуына өз үлесін қосты: 1932 жылы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы болып, әдебиеттің жүйелі дамуын қамтамасыз ету жолында еңбек етті. 1934 жылдан бастап — бірінші Қазақстан Жазушылар одағы (Қазақ Жазушылар Одағы) төрағасы. Сонымен қатар, 1935–1937 жылдар аралығында көркем әдебиет баспасының редакторы болды, поэзия бөлімін басқарды.
Осы қызмет арқылы ол қазақ жазушыларының шығармашылық ортасын қалыптастыруға, әдебиетті жүйелі ұйымдастыруға, кітап басуға, аударма ісіне, жастар әдебиетін дамытуға зор ықпал етті.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Ілияс Жансүгіров — жай ғана әдебиеткер ғана емес, сонымен бірге ұлт тағдырына, қоғамның жаңаруына, қазақ халқының болашағына жауапты азамат болды. Оның өмір сүрген дәуірі — қазақ қоғамы үшін тарихи ауысым кезеңі: патша өкіметінің құлауынан кейін, жаңа саяси құрылым, әлеуметтік өзгерістер, ұлттық сана-сезімнің оянуы мен қалыптасуы кезеңі.
Жансүгіров осы кезеңде оқыған, білім алған, еңбек еткен — демек, ол сол жаңғыру мен өзгерістің бөлігі болды. Оның «Жас Алаш», «Ақ жол» сияқты газеттерге қатысуы, интеллигенттік ортада болуы — жаңа қазақ зиялылары буынын қалыптастыруға әсер етті.
1925 жылдан Мәскеуде журналистика институтында оқығаны — оның дүниетанымын кеңейтіп, большевиктік және халықаралық коммунистік идеологиямен танысуына да жол ашты. Сондықтан, ол сол заман үшін қарастырылған қоғамдық бағыттарға, реформаларға, кеңестік құрылымға бейім болды деп айтуға болады.
Сонымен бірге, ол ұлттық салт-дәстүр, қазақ халқының мәдени мұрасы, тіл, фольклор және ұлттық сананы сақтау мәселелеріне ерекше мән берді. Оның шығармашылығы — тек коммунистік идеология емес, ұлттық рух, халық тағдыры, қазақ болмысы туралы еді.
1933–1936 жылдары ол Қазақ АКСР Орталық атқару комитетінің мүшесі болды. 1935–1937 жылдар аралығында көркем әдебиет баспасында редактор әрі поэзия бөлімін басқарды; яғни қазақтың жаңа әдебиетін, жаңа жазушы буынын қоғамдық және ұйымдастырушылық деңгейде қолдады.
Жеке өмірі
Ілияс Жансүгіровтің жеке өмірі туралы ақпарат көп емес; бірақ белгілі мәліметтер бар. Ол әкесінің тәрбиесінде өскен, анасы қайтыс болған.
Оқу, қызмет, шығармашылық — оның өміріндегі басым бағыттар болды, сондықтан жеке өмірінен гөрі қоғамдық және әдеби өмір оған маңызды болған. Оның отбасы, некеге тұру, балалар туралы мәліметтер сирек айтылады; әдеби деректерде оның басты ұмтылысы — әдебиет пен халық тағдыры болды деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, оның көп жылдар бойы қоғамдық қызмет атқарғаны, редакторлық, ұйымдық жұмыстармен көп шұғылданғаны — жеке өмірге аз уақыт қалдырғанын аңғартады. Ол ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің дамуына адал қызмет еткен, тұлғалық жауапкершілікпен өмір сүрген адам болды.
Мұра — әдеби және мәдени маңыздылығы
Ілияс Жансүгіровтің мұрасы — қазақ әдебиеті мен мәдениетінің алтын қорына енген. Оның шығармалары қазақ тілінің көркемдік мүмкіндігін кеңейтті, халықтың фольклорынан алынған тақырыптарды, музыкалық, ауызша дәстүрлерді замана әдебиетіне лайықты түрде жеткізді.
Поэзия мен проза арқылы халық үнін жеткізген
«Құлагер» поэмасы — қазақтың ұлттық болмысын, тарихи өткенін, халықтың махаббатын, сүйіспеншілігін, сағынышын, қайғысын сөзбен бейнелеген шедевр.
Тағы бір жағынан, оның прозалық, драматургиялық, публицистикалық шығармалары — қазақ қоғамының, қазақ халқының сол кездегі орны, әлеуметтік жағдайы, мәдени өзгерістері, ұлттық сана мәселелері туралы шынайы айғақ. Ол халықтың дауысы, халықтың өз тағдырына деген үміті мен аңсары болды.
Аударма арқылы әлем әдебиетін қазақ оқырманымен байланыстыру
Ілияс өз шығармаларымен ғана шектелмей, әлем әдебиетін қазақ тіліне жеткізген: Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Горький, Маяковский, Гюго және басқа да классиктердің шығармаларын аударған. Бұл — қазақ оқырманына әлемнің әдеби-тәртіптерін, ой-тәжірибесін таныстыруға жол ашты. Осы арқылы ол қазақ әдебиетін интернационалдық деңгейге жақындатты, сондай-ақ қазақ тілінің эстетикалық қабілетін көркемдік тұрғыдан байытты.
Ұлттық сана, рух, мәдени мұра — әдебиет арқылы сақталған
Жансүгіровтің шығармалары — қазақ халқының салт-дәстүрі, музыкасы, фольклоры, тұрмысы, тарихи тағдыры туралы. Ол өз шығармаларында халықтың өткенін, халықтық қағидаларды, ұлттық өмір салтын, салт-сананы, тағдырды сөз етті. Бұл — ұрпаққа сақталатын рухани мұра.
Сонымен қатар, оның ұйымдастырушылық қызметі — әдебиеттің жүйелі дамуына, жазушы қауымының қалыптасуына, кітап басуға, жастар әдебиетін дамытуға бағытталды. Сондықтан да оның мұрасы тек шығармашылықпен шектелмейді — мәдени институт ретінде әдеби әрі қоғамдық құрылымдардың негізін қалаушы.
Қайта жандану және тарихи тағдыры
Өкінішке қарай, 1937 жылғы саяси қуғын-сүргін кезінде Жансүгіров жалған айыптармен тұтқындалып, 1938 жылы ату жазасына кесілген. Оның шығармаларына тыйым салынды, кітаптары мен мұрағат материалдары жойылған немесе жасырынып қалды.
Алайда, 1958 жылы оны ақтап, жақсы атын қалпына келтірді. Осылай, оның тұлғасы мен мұрасы қайта танылды, кейінгі ұрпаққа жеткізілді.
