Есет Көтібарұлы өмірбаяны: Батырлық, Көсемдік және Ұлттық Азаттық
Есет Көтібарұлы — ХІХ ғасырдағы қазақ даласының айтулы батырларының бірі, халық көсемі, би және ұлттық азаттық күресінің белді тұлғасы. Ол қазақ халқының отаршылдыққа, сыртқы қысымға қарсы күресінде маңызды рөл атқарған. Есет батырдың ерлігі мен шешендігі тарихта өшпес із қалдырған, ал оның өмір жолы қазіргі ұрпаққа ұлттық сана мен азаттық рухының үлгісі болып отыр. Осы мақалада біз Есет Көтібарұлының балалық шағынан бастап, қоғамдық қызметі, көтерілістері, жеке өмірі мен тарихи мұрасын жан-жақты қарастырамыз.
Есет Көтібарұлы өмірбаяны
Балалық пен отбасы
Есет Көтібарұлы қазақтың Кіші жүзіндегі Шекті руынан шыққан. Ол Қабақ руының ұрпағы болып, әкесінен батырлық дәстүрді қабылдаған. Әкесі Көтібар батыр да өз дәуірінде елге беделді, батыл адам болған. Есет жас кезінде әкесін жоғалтқаннан кейін руы мен тайпасының ірі көшбасшысы ретінде өсіп, кейін батыр және көсем деңгейіне көтерілген.
Есет Көтібарұлының нақты туған жылы туралы деректер әртүрлі: кейбір жазбаларда 1803 жылы, кейбірінде 1807 жылы туған деп көрсетіледі. Бұл айырмашылық қазақ қоғамында дәстүрлі туған жылды есептеу жүйесінің болмағандығынан туындайды. Балалық шағы көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен және ру-тайпа дәстүрлерімен тығыз байланысты болды. Осы ортада Есет батырдың ерлікке, көшбасшылыққа бейім мінезі қалыптасты.
Оқу-іс пен жол басталуы
Есет Көтібарұлының дәстүрлі білімі молдалар мен қожалардан алған білімінен тұрды. Ол жас кезінен даналық, шешендік қасиеттерімен ерекшеленген. ХІХ ғасырдың басында қазақ даласында Ресей империясының отаршылдық саясаты күшейді. Хандық жүйелер жойылып, казак бекіністері орнатылып, көшпелі халыққа қысым жасалды.
Осы қиын кезеңде Есет батыр жасаққа бас болып, 1838 жылы алғаш рет көтеріліске шықты. Бұл оның батыр және көсем ретінде алғашқы нақты қадамы болды. Сол кезде ол халықты қорғау, жер мен малдың құқығын сақтау мақсатында әрекет еткен. Бала кезінен алған тәжірибесі, ру мен тайпадағы мәртебесі оның болашақтағы күресінің негізін қалаған.
Батырлық жолы және қызметі
Есет Көтібарұлының шығармашылық және қызметтік жолын қазіргі ұғымдағы «шығармашылық» деп тек өнермен емес, оның батырлығы, көшбасшылығы, халықты біріктіру қабілеті тұрғысынан қарастыруға болады.
Ұлттық азаттық күресі
ХІХ ғасырда қазақ даласында Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы көтерілістер жиі болды. Есет батыр 1838 жылдан бастап көтерілістер ұйымдастырып, жер, мал, көшіп-қонушылық құқықтарын қорғаған. 1847–1858 жылдары көтеріліс ең белсенді болған кезең ретінде сипатталады. Сол уақытта оның басшылығымен жасақтар Ресей бекіністеріне шабуыл жасап, халық мүддесін қорғаған.
Билік пен әкімшілік қызметі
Есет батыр тек қарулы көтеріліс басшысы ғана емес, билікке араласқан тұлға болды. 1861 жылы ол Шекті руының басшысы, кейінірек Ырғыз уезінің көмекшісі қызметін атқарды. 1873 жылы Хиуа жорығына қатысқаны үшін патшадан алтын медаль алған. Бұл оның тек батыр ғана емес, ресми деңгейде танылған тұлға екенін көрсетеді.
Халық арасындағы беделі
Есет батырдың абыройы қазақ даласында ғана емес, сыртқы елдерде де белгілі болды. XIX ғасырдағы еуропалық саяхатшылар мен орыс зерттеушілері оны көшбасшы, шешен, дана батыр ретінде сипаттаған. Ол тек шабуылшы ғана емес, халықты біріктіре білетін, саяси білімі бар көсем болған.
Қоғамдық және саяси көзқарастар
Есет Көтібарұлының саяси ұстанымы — халықтың жерін, малын, көшіп-қонушылық құқықтарын қорғау, ұлттық азаттықты сақтау болды. Ол Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы шықты, бірақ көтеріліс жолында да дипломатиялық байланыстар мен ресми қызметтерге қатысқан.
Есет батыр халық арасындағы бірлікті сақтауға, ру-тайпа тұтастығын қорғауға ерекше мән берген. Оның саяси көзқарасы — халық мүддесін қорғау, ұлттық дәстүрді сақтау және сыртқы қысымға қарсы тұрудан тұрады.
Жеке өмірі
Есет батырдың жеке өмірі туралы деректер шектеулі, бірақ белгілісі, ол көпбалалы отбасыға ие болған: үш әйелі, он ұлы, алты қызы бар. Оның физикалық сипаттамалары: бойы ұзын, сымбатты, сақал-мұртты, көздері сәл сұр, кірпігі сирек болған. Ол отбасының ғана емес, ру мен халықтың да жетекшісі ретінде үлкен мәртебеге ие болған.
Мұра және тарихи маңызы
Есет Көтібарұлының тарихи мұрасы — ұлттық сана, батырлық рух, тәуелсіздік идеалы болып табылады. Оның ерлігі, халықты біріктіруі, отаршылдыққа қарсы күресі қазіргі Қазақстанның тәуелсіздігі мен ұлттық сана үшін үлгі болып отыр.
Есет батырдың есімі кейінгі ғасырларда қайта танылып, зерттеліп, оның 190 жылдығы аталып өтті. Ақтөбе облысында оның құрметіне ескерткіштер орнатылды. Оның өмірі мен күресі — ұлттық мәдениет, тарих және ұлттық сана үшін маңызды мұра болып қалды.
