Еркеғали Рахмадиев өмірбаяны – қазақ симфонизмінің негізін қалаған ұлы композитор
Еркеғали Рахмадиев – қазақ музыка өнерінің тарихындағы ең көрнекті, жаңашыл әрі ұлттық симфонизмнің қалыптасуына өлшеусіз үлес қосқан тұлғалардың бірі. ХХ ғасырдың екінші жартысында қазақ кәсіби музыкасы жаңа деңгейге көтеріліп, ұлттық бояуды әлемдік классикалық формалармен үйлестіру міндеті тұрған кезде Рахмадиев шығармашылығы осы ізденістің биік үлгісіне айналды. Оның симфониялық күйлері, ораториялары, опералары, камералық шығармалары мен музыкалық драматургиядағы ірі туындылары қазақ мәдениетінің алтын қорына енді.
Композитордың өмір жолы – ұлттық өнердің даму тарихымен астасқан тағдыр. Оның шығармалары тек әуендік-аспаптық жағынан ғана емес, мазмұндық-композициялық тереңдігімен де ерекшеленеді. Рахмадиев ежелгі жыраулық дәстүрді, халық күйлерінің интонациялық байлығын, қазақтың тарихи жадын симфонизм заңдылықтарымен шебер тоғыстыра білді. Сондықтан да ол — қазақ симфонизмінің реформаторы, жаңа музыкалық ойлау жүйесінің негізін қалаушылардың бірі.
Қазақ өнерінің өркендеуіне қосқан еңбегі үшін ол көптеген мемлекеттiк атақтарға ие болды, оның ішінде ең жоғары марапат — Халық қаһарманы атағы. Бүгінде Еркеғали Рахмадиевтің шығармалары халықаралық сахналарда орындалып, оның мұрасы жас музыканттар мен зерттеушілер үшін үлкен мектеп болып табылады. Бұл мақалада композитордың балалық шағынан бастап шығармашылық кемеліне жеткен кезеңіне дейінгі өмірі жан-жақты қарастырылады.
Еркеғали Рахмадиев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы (шамамен 450–600 сөз)
Еркеғали Рахмадиев 1932 жылы 1 ақпанда Ақмола өңіріндегі Қорғалжын даласында дүниеге келді. Оның кіндік қаны тамған өлке – кең сахарасы, табиғаты аса бай, қазақтың ежелгі салт-дәстүрі терең сақталған аймақтардың бірі. Болашақ композитордың музыкалық түйсік-қабілетінің ерте оянуына даланың осындай ерекше рухани кеңістігі тікелей әсер етті.
Рахмадиевтердің шаңырағы қарапайым, еңбекқор отбасы болатын. Әкесі — дәстүрлі ән мен күйді жақсы білетін, қазақы ортада өскен, музыкалық қабілеті бар адам. Анасы да халық әндерін шебер айтқан, ұлттық тәрбиені берік ұстаған жан еді. Әке-шешесінің өнерге жақындығы Еркеғалидың музыкаға ерте әуестенуіне негіз болды. Үйде жиі шырқалатын халық әндері, күй тартқанда естілетін қобыз бен домбыра үні бала көңілінде терең із қалдырды.
Еркеғали бала кезінен ерекше зейінді, есті және музыкалық дыбыстарды тез ажырата алатын қабілетімен көзге түсті. Ауылдағы үлкендер оның әуенге деген құмарлығын байқап, кейде домбыра ұстатып, күй үйретіп, халық әндерін жаттататын. Осылайша оның бойында музыкалық есту қабілеті қалыптаса бастады.
1940 жылдардың басы — соғыс жылдарының ауыр кезеңі еді. Отбасына түскен тұрмыстық қиыншылықтарға қарамастан, Еркеғали білімге құштарлығын жоғалтпады. Оның балалық шағы қиындыққа толы болса да, дәл осы орта болашақ композитордың ұлттық дүниетанымын, төзімділігін, еңбекқорлығын қалыптастырды.
Музыкамен айналысуға деген оның ынтасын ауыл мұғалімдері де қолдап отырды. Ерекше қабілетін көрген ұстаздары оны өнер жолына бағыттап, жоғары орындарға баруға кеңес берді. Бұл ақыл-кеңестер кейін жасөспірімнің кәсіби бағыт таңдауына үлкен ықпал етті.
Осы кезеңде Еркеғали халық өнерінің әртүрлі қырын тануға мүмкіндік алды: ауылдағы жыраулардың жыр айту дәстүрін, қыз-жігіттердің айтысын, күйшілік мектептің ерекшеліктерін көріп өсті. Бұл оның шығармашылық болмысына қуатты әсер етіп, кейін симфониялық шығармаларында ұлттық интонацияны терең пайдалануға негіз болды.
Оқуы және жол бастауы (шамамен 450–600 сөз)
Еркеғали Рахмадиевтің кәсіби музыка жолындағы алғашқы маңызды қадамы – орта білімін аяқтаған соң Алматыға барып, Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік консерваториясына түсуі болды. Бұл – қазақ музыка әлемінің орталығы саналатын беделді оқу орны. Онда ХХ ғасырдың орта шеніндегі қазақ классикалық музыкасының көрнекті өкілдері ұстаздық ететін.
Консерваторияда ол әйгілі композитор Ахмет Жұбановтың, сондай-ақ Евгений Брусиловский мен Латиф Хамидидің шығармашылық мектебінен өтті. Бұл ұстаздар Рахмадиевтің музыкаға деген көзқарасын қалыптастырып, оның кәсіби деңгейінің өсуіне ықпал етті. Әсіресе Жұбанов мектебі оған ұлттық мұра мен классикалық композиция техникасының синтезін терең түсінуге жол ашты.
Студенттік кезеңінде Рахмадиев музыка теориясы, оркестрлеу, симфониялық формалар, гармония, фольклористика сияқты бағыттарды мұқият меңгерді. Ол тек тыңдаушы емес, зерттеушілік көзқарасқа да ие болды. Қазақ халық музыкасындағы ладтық-интонациялық ерекшеліктерді талдап, олардың симфониялық тілде қалай пайдаланылатынын түсінуге талпынды. Осы зерттеушілік қабілет кейін оның шығармаларында айқын көрінді.
1950-жылдардың ортасында жас композитордың алғашқы шығармалары жариялана бастады. Студент Рахмадиев көптеген курстық және дипломдық жұмыстарын халықтық мотивтерге негіздеп жазды. Оның алғашқы камералық және хор шығармаларында-ақ ұлттық интонацияның жаңа симфониялық өңдеуде ашылуы байқалып, ол мұғалімдерінің жоғары бағасын алды.
Консерваторияны үздік аяқтаған соң, Рахмадиев белгілі бір уақыт Қазақстан Композиторлар одағында, кейін өз оқыған консерваторияда қызмет атқарды. Жас маман ретінде ол музыка мәдениетінің ұйымдастыру жұмыстарына да қатысып, елдің шығармашылық өмірінде белсенді рөл атқара бастады. 1960-жылдары ол толығымен өз авторлық стилін қалыптастырған, музыкалық ізденістерін жаңа сатыға көтерген кезең болды.
Бұл уақыт – қазақ кәсіби музыкасының қарқынды дамыған шағы. Қазақстанда жаңа оркестрлер құрылып, опера және симфония жанрлары жанданып жатты. Рахмадиев осы үдерістің дәл ортасында жүріп, өзінің жаңа идеяларын батыл енгізді. Оның шығармашылығына тән негізгі бағыт — ұлттық мұра мен заманауи музыкалық тілдің табиғи үйлесімі еді.
Шығармашылық, қызмет, басты жетістіктері (шамамен 600+ сөз)
Еркеғали Рахмадиевтің шығармашылық әлемі аса кең әрі жан-жақты. Оның музыкасында қазақтың көне дәстүрлері, эпикалық сарын, жыраулық рух, халықтың тарихи жадын жаңғыртатын интонациялар және заманауи симфонизмнің күрделі құрылымдары шебер синтезделген.
Симфониялық шығармалары
Рахмадиевтің симфонизм саласына қосқан үлесі ерекше. Оның «Дайрабай» симфониялық күйі – қазақ күйлерін оркестр тіліне жаңа эстетикалық деңгейде көшірудің үлгісі. Мұнда дәстүрлі күйдің құрылымы сақтала отырып, симфониялық дамудың формалары қолданылған.
«Құдаша» симфониялық күйі де ұлттық нақыштың көркем әрі терең интерпретациясы ретінде бағаланды. Композитор сондай-ақ «Ата толғауы», «Қамар сұлу» сияқты симфониялық поэмалар жазды, оларда қазақ өмірінің тарихи және философиялық мазмұны терең көрініс тапқан.
Опера жанры
Рахмадиевтің опералық шығармашылығы – қазақ ұлттық операсының дамуындағы жаңа кезең. Оның ең танымал опералары:
- «Алпамыс» – қазақ эпосының симфониялық-драмалық түрде қайта бейнеленуі. Мұнда жыраулық дәстүр элементтері опера формасымен үйлескен.
- «Той туралы жыр» – заманауи қазақ қоғамының рухани болмысын көрсететін музыкалық шығарма.
- «Қамар сұлу» – қазақ әдебиетіндегі классикалық роман негізінде жасалған лирикалық-драмалық опера, онда қазақ қыздарының тағдыры, махаббат пен әлеуметтік шектеулер мәселесі көтерілген.
Опералары ұлттық сахнаның ғана емес, шетелдік театрлардың да репертуарынан орын алды.
Оратория және вокалдық шығармалар
Рахмадиевтің ораториялары – қазақ музыка мәдениетінде өзіндік орны бар шығармалар. Оның «Дала» және «Аманат» сияқты ірі еңбектері халық тарихына, адамгершілік мәселелеріне арналған. Ораториялық формаларда композитор ұлттық әуендерді кең диапазондағы хормен және оркестрмен көркем үйлестіре білді.
Музыкалық драматургиядағы жаңашылдығы
Еркеғали Рахмадиев қазақ симфониялық мектебінің дамуына жаңа тыныс әкелді. Ол:
- ладтық-интонациялық жүйені кеңейтті;
- домбыралық және қобыздық әуендерді оркестрдің күрделі тембрлік палитрасымен үйлестірді;
- эпикалық ой-өрнекті драмалық үлгілермен тоғыстырды;
- халық әуендерін дайын күйінде емес, симфониялық дамуға бейімделген жаңа музыкалық материалға айналдырды.
Қызметтік жолы және марапаттары
Композитор ұзақ жылдар бойы Қазақстан Композиторлар одағын басқарды, Құрманғазы атындағы консерваторияда профессор, ректор қызметтерін атқарды. Қазақстанның мемлекеттік мәдени саясатын қалыптастыруға белсене араласты.
Оның шығармашылығы жоғары бағаланып, көптеген мемлекеттік және халықаралық марапаттарға ие болды, оның ішінде:
- Қазақстанның халық композиторы
- Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
- «Халық қаһарманы»
- «Отан» ордені
- көптеген медальдер мен құрмет белгілері
Оның еңбектері ТМД елдері мен әлемдік музыкалық орталықтарда орындалды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары (шамамен 400–500 сөз)
Еркеғали Рахмадиев тек композитор ғана емес, қазақ қоғамының мәдени болмысын терең түсінген тұлға еді. Оның қоғамдық көзқарастары негізінен ұлттық құндылықтарды сақтау, мәдениет пен тіл мәселесіне көңіл бөлу, шығармашылық еркіндік және мемлекет пен өнер арасындағы тепе-теңдікті қалыптастыруға бағытталды.
Тәуелсіздік кезеңі басталғанда Рахмадиев ұлттық мәдениетті жаңғыртуға, қазақ музыкасының әлемдік деңгейде таныла түсуіне атсалысты. Ол халықтың тарихи мұрасын қайта зерделеуді, музыкалық мұраны ғылыми негізде жүйелеуді қолдады. Композитор қазақ тілінің мәртебесін көтеру мәселесіне де ерекше мән берді. Опера мен симфонияға арналған қазақ мәтіндерінің сапалы болуына күш салды.
Рахмадиев мемлекеттік мәдени саясатқа қатысты пікір білдіріп отырған санаулы зиялы тұлғалардың бірі болды. Ол өнер мен білім саласының қаржыландырылуы, жас музыканттарды тәрбиелеу, ұлттық оркестрлердің дамуы сияқты тақырыптарда белсенді пікір білдірді.
Саяси тұрғыда ол тұрақтылықты, мәдени сабақтастықты, ашық қоғам идеясын жақтады. Оның ойынша, музыка — халықты біріктіретін, ұлттық рухты көтеретін күш; сондықтан мәдениетке мемлекет тарапынан қолдау қажет.
Жеке өмірі (шамамен 350–450 сөз)
Еркеғали Рахмадиевтің жеке өмірі оның шығармашылығымен тығыз байланысты болды. Ол отбасына берік, бала тәрбиесіне жауапты әке, жанұясын қадірлеген парасатты тұлға ретінде есте қалды. Жолдасы — білімді, өнерге жақын адам, композитордың шығармашылық жолында үлкен қолдау көрсеткен жан.
Рахмадиев отбасылық тәрбиеде ұлттық құндылықтарды басты орынға қойды. Балаларын өнерді құрметтеуге, еңбекқорлыққа, мәдени ортаға баулып өсірді. Үйінде жиі музыкалық кештер өтіп, шығармашылық пікір алмасулар жасалатын.
Композитордың мінезі сабырлы, адамгершілікке толы, жастарға қамқор, өз ісіне адал адам ретінде сипатталады. Ол студенттеріне әрдайым бағыт-бағдар беріп, өнердегі жолын таппай жүрген жастарға кеңес айтып отырған.
Жеке өмірінде қарапайымдықты, шынайылықты жоғары бағалады. Көпшілік алдында ашық сөйлеуді ұнатқанымен, жеке отбасылық мәселелерін көрсетпейтін, өзінің шығармашылық ортасын ең құнды байлығы санаған тұлға еді.
Мұрасы мен қазақ мәдениетіндегі орны (шамамен 450–600 сөз)
Еркеғали Рахмадиевтің мұрасы — қазақ музыкасының жаңа дәуірін сипаттайтын құбылыс. Оның шығармалары ұлттық симфонизмнің терең философиясын, қазақ халқының рухани дамуын бейнелейді.
Ұлттық музыкалық ойлау жүйесін жаңғырту
Рахмадиев қазақ музыкасына мынандай ірі жаңалықтар енгізді:
- симфониялық күй жанрын классикалық деңгейге көтерді;
- жыраулық дәстүрді симфония тіліне енгізді;
- опералық драматургияда ұлттық мінезді терең ашудың жаңа әдістерін қалыптастырды;
- оркестрлеуде домбыралық техника мен қазақ әуендерінің ладтық жүйесін кәсіби классикалық формамен үйлестірді.
Білім беру саласына үлесі
Ол көптеген шәкірт тәрбиелеп, қазақстандық композиторлық мектептің қалыптасуына тікелей ықпал етті. Оның сабақ берген лекциялары, музыкалық талдаулары, композиторлық шеберлікке қатысты әдістері бүгінгі күнге дейін музыка мамандары үшін құнды материал болып табылады.
Халықаралық деңгейдегі мойындау
Композитордың көптеген туындылары Мәскеу, Санкт-Петербург, Будапешт, Прага, Варшава, Берлин, Токио сахналарында орындалды. Бұл қазақ музыкасының халықаралық аренадағы беделін өсірді.
Мәдени саясаттағы орны
Рахмадиев өмірінің көп бөлігін мемлекеттік мәдени саясаттың дамуына арнады. Ол музыка саласының ұйымдастыру жұмысына, зерттеу ісіне және жас таланттарды қолдауға күш салды. Оның еңбектері арқасында қазақ музыкасы жаңа бағыттармен толықты, орындаушылық мектеп нығайды.
