Біржан Сал Қожағұлұлы өмірбаяны: шығармашылығы, жетістіктері және мұрасы

7 hours ago

4 3 minutes read

Біржан сал Қожағұлұлы — қазақтың классикалық әншілік‑ақындық өнерінің, халық музыкасының, сал‑серілік дәстүрінің көрнекті өкілі. Оның өмірі мен шығармашылығы қазақ даласының рухани, мәдени байлығына өлшеусіз үлес қосты. XIX ғасырдағы қазақ бәйтерегі — орындалатын әндерімен, суырыпсалма сөздерімен, терең жырлары мен әуендерімен ғасырдан ғасырға жеткен — Біржан салдың даңқы, тағдыры мен өнегесі бүгінгі күнге дейін қымбат қазына. Осы мақалада біз оның өмір жолын — балалық шағынан бастап, шығармашылық белестері, қоғамдық көзқарасы, жеке өмірі мен мұрасына дейін — жан-жақты қарастырамыз.

Біржан Қожағұлұлы өмірбаяны

Балалық және отбасы

Біржан сал Қожағұлұлы 1834 жылы дүниеге келген. Ол — қазіргі Көкшетау облысының бір аумағында туысқан. Оның рөні — қазақтың Керей тайпасының ұрпағы.

Біржанның әкесі — Тұрлыбай, ал атасы — Қожағұл. Біржан ата‑өспірім кезінде атасының қолында өседі. Себебі, әкесінің тұрмысы ауыр болғандықтан, атасы Қожағұл немересін өз қолына алып, оған қамқор болып, өнерге деген талпынысына мүмкіндік берген. Сол себепті ол «Қожағұлұлы» деп аталған.

Өмірінің алғашқы жылдары ауыл ортасында өтті. Ондай ортада өскен бала үшін той‑томалақ, кешкі отырыстар, ән‑күй мен сарын — күнделікті өмірдің бір бөлігі еді. Осы ортада Біржан сал өнерге деген түпкі жан‑жақты сүйіспеншілік пен дарындылықты арттыра түсті. Оның әншілікке, домбырамен шертпе күй шығаруға деген бейімділігі, өнерге деген ынтызарлығы дәл сол балалық және жасөспірім шақта қалыптасты.

Отбасының қолдауы өнер жолына түсуге үлкен әсер етті. Егер әкесі Тұрлыбай үй шаруасымен айналысуды қаласа, атасы Қожағұл немересінің өнерін қолдап, еркіндік берген. Бұл — Біржанның болашақтағы тұлғаға айналуына шешуші рөл атқарды. Осылайша, оның балалық және жасөспірім шағы туған жер, отбасының қамқорлығы, ауылдық орта, салт‑дәстүр мен халық мәдениеті төңірегінде өтті.

Оқу және алғашқы жол

Біржанның ресми мектепте оқығаны туралы нақты деректер жоқ. Оның өнер жолы дәстүрлі, ауызша дәстүрлер негізінде өрбіген. Ол жас кезінен-ақ ауыл арасында, той‑томалақ, халық жиналыстарында ән айтып, домбыра шертіп, жырлар айтқан.

Біржан салдың ұстаздары ретінде сол дәуірдегі әйгілі әнші‑сазгерлер аталады: Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан сынды өнер иелері. Олар арқылы сал‑серілік, халық әндері мен дәстүрлі орындаушылық өнерді терең меңгерді.

Осы дәстүрлі «мектеп» — рәсімдер, той‑томалақ, халықтық жыр‑ән, домбыра, серілік және сал‑салданған өнер — Біржанның алғашқы өнерлік мектебі болды. Жазықтық біліммен емес, халықтың өмірімен, мәдениетімен біте қайнасу арқылы өнерді меңгерді.

Жас әнші ел аралап, ауыл‑ауыл, ауылдан ауылға жүріп, халықтың өнерге деген тілегі мен мәдени дәстүрін терең сезінді. Бұл — болашақ шығармашылығында халық өмірін, әлеуметтік мәселелерін, адам тағдырларын жырлауында маңызды негіз болды.

Шығармашылық / қызмет / жетістіктер

Біржан сал — қазақтың әншілік‑ақындық өнерінде ерекше орын алған тұлға. Ол тек орындаушы ғана емес, сазгер, композитор болған.

Әншілік, композиторлық өнер

Ол халық әндері мен сал‑серілік дәстүрді жалғастырып, оны көркем және сазды түрде орындады. Сонымен қатар, өзі жаңа әндер мен өлеңдер жазып, халық музыкасының қазынасын толықтырды.

Әндерінің тақырыбы әртүрлі: махаббат жайлы, сұлулық пен халық өмірінің лирикасы, сондай-ақ әлеуметтік тақырыптар. Мысалы, «Ләйлім шырақ», «Айтбай», «Ақтентек», «Ғашығым» — махаббат пен нәзіктік сезімдерін білдіретін шығармалар. Ал «Жанбота», «Теміртас», «Мәті‑Дәулен» — әділетсіздік пен халық ауыр тағдырларын көрсетеді.

Айтыс және суырыпсалмалық өнер

Біржан сал — жай әнші емес, айтыскер әрі суырыпсалма ақын еді. Ол импровизацияға, домбырамен бірге сөз саптауға, халық жыры мен терме, айтыс өнеріне шебер болатын.

Ең танымал — Біржан мен Сара айтысы. Бұл айтыс — қазақ ақындары арасындағы айтыстың қайталанбас үлгісі, суырыпсалмалық өнердің тамаша көрінісі. Ол сөз өнері, тапқырлығы, терең ақындығы арқылы халыққа танылды.

Біржан салдың мектебі арқылы кейінгі әнші‑ақындар: Жаяу Мұса, Ақан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай сияқты өнерпаздар қалыптасты. Оның әндері, әуендері, поэзиясы кейінгі дәстүрлі әншілік бағыттың дамуына үлкен серпін берді.

Белгілі шығармалар

«Ләйлім шырақ» — махаббат пен сұлулықты жырлаған нәзік ән.
«Айтбай» — махаббатқа арналған, халық сұлулығын паш ететін ән.
«Ақтентек», «Ғашығым», «Көкек» — жас жігіттің махаббатын, халық өмірін сипаттайтын шығармалар.
«Жанбота», «Теміртас», «Мәті‑Дәулен» — әлеуметтік тақырыпқа арналған, әділетсіздікке үн қосқан ән‑өлеңдер.

Осы шығармалар арқылы Біржан сал өзінің өнеріндегі әмбебаптық — махаббат, сұлулық, халық өмірі, әділетсіздік тақырыбын бір арнада біріктіре білді.

Қоғамдық және саяси көзқарастар

Біржан салдың өмір сүрген дәуірі — қазақ даласында әлеуметтік, қоғамдық қайшылықтар мен билік құрылымының қиын кезеңі болды. Оның шығармашылығында тек махаббат пен серілік емес, халықтың ауыр тұрмысы, әділетсіздік, әлеуметтік теңсіздік көрініс тапқан.

Мысалы, «Жанбота» әнінде болыстар мен байлардың зұлымдығы, халықтың ауыр тағдыры сипатталады; «Теміртас» әнінде әлеуметтік әділетсіздік жырланады. Осы арқылы Біржан сал халықтың мұңын, арманын білдіруші тұлға болды.

Сонымен қатар, сал‑серілік дәстүрін жалғастырып, ұлттық мәдениеттің дамуына үлес қосты. Оның өнері әлеуметтік рөл атқарды: халыққа әділеттілікті, теңдікті, азаттықты аңсауды жеткізді.

Жеке өмірі

Біржан салдың жеке өмірі туралы нақты ақпарат аз. Ол өмір бойы ел аралап, ауыл‑ауыл, елді‑мекендерде той‑томалақ, жыр‑ән, сал‑сері өмірін өткізген. Өмірінің соңғы жылдары әлеуметтік және руаралық қақтығыстарға тап болғаны белгілі.

Кей деректерде, ол тұрмыстық қиындықтарға қарамастан, өнерге арнап өмір сүргені айтылады. Оның жеке өмірі көбіне халық аңыздары мен ауызша естеліктерде сақталған, нақты тарихи деректер аз.

Өмірінің қиындықтары оның шығармашылығына, өнерге адалдығына, халыққа қызмет етуге әсер етті. Ол өмірін өнерге, халыққа, әділетке және сүйіспеншілікке арнады.

Мұра және мәні

Біржан салдың мұрасы — халық әндері, суырыпсалма өлеңдері, айтыстары, қазақ дәстүрлі өнері мен мәдениеті.

Музыкалық және әдеби мұра

Шығармашылығында халықтың өмірі, махаббаты, тағдыры, әлеуметтік мәселелері көрініс тапқан. Әндері бүгінгі күнде де халық жүрегіне жетеді.

Біржанның мектебінен шыққан әнші‑ақындар оның мұрасын жалғастырды. Осылайша, оның шығармалары ұрпақтан‑ұрпаққа жетті.

Ұлттық мәдениеттің дамуы

Біржан сал — қазақтың ұлттық музыкасының дамуына, ұлттық рухтың сақталуына үлес қосқан тұлға. Оның арқасында халық әні, сал‑сері дәстүрі жаңарып, дамыды.