ГМК үшін «жасыл баға»: экологиялық талаптар мен өндіріс экономикасы арасындағы тепе-теңдік

Жаңартылған Экологиялық кодекстің талаптары, жаһандық климаттық трендтер және сыртқы нарықтардың үміті өнеркәсіптен жылдам, тиімді әрі көп жағдайда қымбат шешімдерді талап етеді. Бүгін бұл мәселе бұрынғыдан да өткір: кәсіпорындар экологиялық стандарттарды сақтай отырып, бәсекеге қабілеттілігін жоғалтпауға және дамуын тежемеуге тиіс. Дәл осындай таңдау Қазақстан экономикасының тіректерінің бірі – тау-кен металлургия кешенінің (ГМК) алдында тұр.

Әлемдік трендтер: экологияға инвестиция – міндетке айналды

Бүгінде шикізатқа негізделген экономикалардың барлығы дерлік табиғатты қорғау талаптарының қатаюымен бетпе-бет келіп отыр. Минералдық ресурстарды өндіру мен өңдеуге сүйенетін елдер технологияларды жаңартуға, шығарындыларды азайтуға және өндірістік процестерді қайта құруға миллиардтаған қаржы салуға мәжбүр. Бұл – жалпы әлемдік үрдіс, жаңа ережелерді елемеу енді мүмкін емес.

Мысалы, мұнай мен газдың ірі экспорттаушысы Сауд Арабиясы көміртек айналымы экономикасы тәсілі арқылы 2060 жылға қарай көміртектік бейтараптыққа жетуді мақсат етті. Осы стратегия аясында ел көмірқышқыл газын ұстау және сақтау технологияларына инвестиция салуда. Ұқсас жобаларды Норвегия да белсенді дамытып келеді. Соның ішінде Longship жобасы ерекше аталады: зауыттардан CO₂-ні ұстап, кемелер арқылы тасымалдау және Солтүстік теңіздің түбінде ұзақ мерзімге сақтау. Мақсат – парниктік газдар шығарындыларын қысқарту.

Австралия темір кені мен минералдардың ірі экспорттаушысы ретінде 31 критикалық минералды өңдеуге салықтық жеңілдіктер туралы заң қабылдады. Бұл «жасыл» өнеркәсіптік тізбекті дамытуға тікелей бағытталған және 2050 жылға дейін нөлдік шығарындыларға жету жоспарын ынталандырады.

Чилидің ұлттық тау-кен саясаты тұщы суды пайдалануды едәуір қысқартуды көздейді. Қазірдің өзінде мыс өндіретін компаниялар теңіз суын тұщыландыруға көшуде. 2040 жылға қарай континенттік суды пайдалану 5%-дан аспауы тиіс, қалған қажеттілік баламалы көздерден қамтамасыз етіледі.

Перу – әлемдегі мыс өндіруші державалардың бірі – көптеген тау-кен компаниялары 2050 жылға дейін өндірісті толық декарбонизациялауға міндеттеме алған. Үндістанда «жасыл шахталар» тұжырымдамасы енгізіліп жатыр: зиянды шығарындыларды азайту, экологиялық логистика, электромобильдер, экожүйелерді қалпына келтіру және руданы тасымалдаудың тиімді жүйелерін қолдану.

Бұл трендтердің барлығы Қазақстан үшін маңызды. Олар ГМК кәсіпорындарының бәсекеге қабілетті болып қалуы үшін экологиялық жаңғырту мен стандарттарды сақтау қажетті екенін айқын көрсетеді.

Қазақстандық компаниялар не істеп жатыр: тәжірибе мен инвестиция

Экологияландырудың қымбаттығына қарамастан, отандық ірі компаниялар әсерді азайтып, тиімділікті арттыратын технологияларды жедел енгізуде.

Өткен жылы Қазақстан кәсіпорындары табиғатты қорғауға шамамен 456 млрд теңге жұмсады. Оның 96%-ға жуығы өнеркәсіптік секторға тиесілі. Бұл – бизнес үшін елеулі жүктеме. Ал НДТ мен КЭР талаптары қосылса, шығын одан әрі өсетіні анық.

ERG: ауқым үлкен, шығарындылар аз болуы тиіс

ERG компаниясы экологиялық бағыттағы жүйелі қадамдарымен ерекшеленеді. 2018 жылы қабылданған экологиялық стратегия тау-кеннен бастап энергетикаға дейінгі барлық бағыттарды қамтиды. 2020–2024 жылдары экожобаларға шамамен 86 млрд теңге инвестиция салынды.

Нәтижелері нақты: Павлодар алюминий зауытында гибридті сүзгілер орнатылып, жылына 10 мың тоннадан астам шығарындылар қысқарды. Ақтөбе және Ақсу ферроқорытпа зауыттарында да заманауи сүзгілер енгізіліп, мыңдаған тонна зиянды заттардың ауаға таралуы азайды. Энергетика нысандарында көмірден газға көшу және баламалы энергия көздерін пайдалану іске асырылды.

ERG жел энергетикасын, қалдықтарды қайта өңдеуді, су ресурстарын үнемдеуді де дамытып келеді. Мысалы, Хромтаудағы 150 МВт жел электр станциясы жылына 440 мың тонна СО₂ шығарындыларының алдын алады. Компания қауіпті қалдықтарды кәдеге жарату, автоматтандырылған мониторинг жүйелерін орнату арқылы да экологиялық бақылауды күшейтті.

Алға қойған мақсаттар ауқымды: қатты шығарындыларды екі еседен артық азайту, су алуды 30%-ға қысқарту, жылына 2 млн тонна екінші реттік материалды қайта өңдеу. Кеңес дәуірінен қалған инфрақұрылымы бар сала үшін бұл – сапалы экологиялық серпіліс.

«Алтыналмас»: экологиямен үйлескен алтын өндіру

«Алтыналмас» компаниясы экологияға жүйелі көзқарас қалыптастырған. 2024 жылы табиғатты қорғау шараларына 773 млн теңге бағытталды. Компанияның жоғары ESG-рейтингке ие болуы 220 млн АҚШ доллары көлеміндегі халықаралық синдикатталған қарыз тартуға мүмкіндік берді. Бұл инвесторлардың сенімін көрсетеді.

«Пустынное» кен-металлургиялық кешені Қазақстанда алғаш болып Халықаралық цианид кодексінің сертификатын алды. Өндірістік алаңдарда ауа, су, топырақ, шу деңгейі тұрақты бақыланып, экожүйелерді сақтау шаралары жоспарланады. Соңғы бес жылда компания өнімнің өзіндік құнының шамамен 0,5%-ын экологияға бағыттады.

«Қазақмыс», «Казцинк» және Solidcore Resources: жүйелі жасыл қадамдар

«Қазақмыс» су тазарту жүйелерін енгізіп, мазуттан бас тарту арқылы шығарындыларды азайтты, күн электр станцияларын дамытты. «Казцинк» 27 жылда экологияға шамамен 140 млрд теңге инвестициялап, күкірт диоксиді мен қорғасын шығарындыларын бірнеше есе қысқартты. Компания қалдықтарды ресурс ретінде пайдалануға көшіп, автоматтандырылған экологиялық мониторинг жүйесін енгізді.

Solidcore Resources су ресурстарын үнемдеуге ерекше мән береді: 2024 жылы пайдаланылған судың 96%-ы қайта айналымнан алынды. Орманды қалпына келтіру, жабайы табиғатты қорғау, жаңартылатын энергия көздерін дамыту – компания стратегиясының ажырамас бөлігі.

Қазақстан қай жолды таңдады?

Қазақстанда экологиялық күн тәртібі заңмен бекітілген. Жаңа Экологиялық кодекс талаптарды қатайтып, бизнесті «таза» жұмыс істеуге ынталандырды. Алайда кешенді экологиялық рұқсат (КЭР) пен үздік қолжетімді технологияларға (НДТ) көшу айтарлықтай инвестицияны талап етеді. Бизнес өкілдері бұл процесте икемділік пен нақты қаржылық қолдау қажет екенін алға тартуда. Еуропада НДТ-ға толық көшу 20–25 жылға созылғаны да жиі мысалға келтіріледі.