Нығмет Нұрмақов өмірбаяны: білім, қызмет және тарихи мұра
Нығмет Нұрмақов — XX ғасырдың басы мен 1920–30 жылдардағы Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғамдық қайраткері. Ол қазақ халқының ұлттық мүддесін қорғап, сот-құқық жүйесін ұйымдастырудан бастап, республика құрылысындағы маңызды мемлекеттік қызметтерге дейінгі жолды бірге бағындырды. Нұрмақовтың тағдыры сонымен қатар қазақ зиялылары мен жаңа ұлттық басқару элитасының қалыптасу тарихымен сабақтас. Оның өмірі мен қызметі — ұлттық сана, әділеттілік және мемлекеттік құрылыс жолындағы күрестің символы. Сондықтан Нұрмақовты еске алу, оның еңбегін зерттеу — Қазақстанның тарихи жадын жаңғырту үшін ерекше маңызды.
Нығмет Нұрмақов өмірбаяны
Балалық және отбасы
Нығмет Нұрмақов 1895 жылғы 25 сәуірде қазіргі Қарағанды облысы аумағында дүниеге келген. Оның отбасы қарапайым, бірақ білімге, оқуға құштар орта болған. Әкесі Нұрмақ өз ауылындағы мектепке балаларын жіберіп, олардың білім алуына ерекше көңіл бөлген. Бұл балалық шақ Нұрмақов үшін білім мен тәрбиеге деген алғашқы ынтаны қалыптастырған.
Бала кезінде Нұрмақов ауыл мектебінде оқып, кейін орыс-қазақ училищесіне түскен. Ол орыс тілін еркін меңгеріп, бұл болашақта оның қоғамдық және саяси қызметке жол ашқан маңызды фактор болды. Оның балалық шағы — қазақ даласындағы күрделі саяси, әлеуметтік өзгерістерге дейінгі кезеңмен сабақтасып, адамдық, азаматтық ұстанымдарының қалыптасуына әсер еткен маңызды уақыт болды.
Отбасы мен жергілікті қоғамдағы рухани байлық пен білімге ұмтылыс Нұрмақовтың кейінгі өмір жолына бағыт берді. Бұл кезең оның ұлттық санаға бейім, әділетке сенім артқан азамат болып қалыптасуына негіз қалады.
Білім және жолдың бастауы
Нұрмақовтың білім жолы қазақ зиялыларының білімге, ұлттық санаға деген ұмтылысын көрсетті. Ол алдымен ауыл мектебінде оқып, кейін Қарқаралыдағы орыс-қазақ училищесінде білімін жалғастырды.
1911–1915 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында оқыды. Семинарияда ол педагогикалық білім алып қана қоймай, мәдени-ағарту ісіне белсене араласты. Сол жерде болашақ қазақ зиялылары арасында мәдени-ағарту ұйымы — «Бірлік» құрды. Бұл ұйым қазақ мәдениетін, тілін дамытуға, ұлттық сананы көтеруге бағытталған еді.
Семинарияны тәмамдаған соң, Нұрмақов туған өңірге оралып, мектеп мұғалімі болып қызмет атқарды. Мұғалімдігі арқылы ол білім мен тәрбиеге деген адалдығын, қоғамды жаңа ұлттық санамен тәрбиелеу ниетін көрсетті. Бұл — оның болашақтағы мемлекеттік және қоғамдық қызмет жолының алғашқы қадамы болды.
Қызмет және жетістіктер
Нұрмақовтың мемлекеттік және қоғамдық қызметі қазақ тарихындағы күрделі кезеңмен тығыз байланысты. 1917–1918 жылдары қазақ даласында саяси өзгерістер орын алып, Нұрмақов Қарқаралы уездік кеңесінің хатшысы болып сайланды. Азамат соғысы кезеңінде ол бірнеше рет түрмеге қамалды, бірақ Кеңес өкіметі орнағаннан кейін қайтадан қоғамдық жұмысқа араласты.
1920–1923 жылдары ол уездік ревкомның, губерниялық атқару комитетінің мүшесі болып, мемлекеттік құрылыс пен құқық жүйесін ұйымдастыруға үлес қосты. 1923 жылдан бастап революциялық Трибунал төрағасы, одан кейін РСФСР Жоғарғы Сотының қазақ бөлімі төрағасы қызметін атқарды. Бұл қызметінде сот-құқық жүйесін дамыту, қазақ тілінде сот ісін жүргізу және кадр даярлау саласында маңызды рөл атқарды.
1924 жылдан бастап облыстық партия комитетінде үгіт‑насихат бөлімінің меңгерушісі және Қазақ АССР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасы қызметін атқарды. Ол республикадағы экономикалық, аграрлық, мәдени және әлеуметтік дамуға бағытталған саясат жүргізді. Сонымен қатар, республиканың алғашқы конституциясын әзірлеу комиссиясында жұмыс істеп, қазақ тілін дамыту, ұлттық мәдениет пен өнерді қолдауға үлес қосты.
Оның қызметі республиканың құқықтық, мемлекеттік және мәдени дамуына зор ықпал етті. Ол қазақ қоғамының дәстүрлі өмірінен құқықтық, ұлттық саналы қоғамға өтуіне үлес қосты.
Қоғамдық және саяси көзқарастар
Нұрмақовтың саяси ұстанымы — ұлттық сана, әділеттілік, қазақ халқының құқығын қорғау, мемлекеттік құрылыс пен ұлттық құндылықтарды үйлестіру болды. Сот және прокуратура жүйесін ұйымдастыру кезінде ол сот ісін қазақ тілінде жүргізу мәселесін басты назарға алды.
Мемлекеттік басқаруда ол экономикалық, аграрлық, мәдени дамуға басымдық берді. Қазақтарды жерге қоныстандыру, ауыл шаруашылығын дамыту, өндіріс орындарын ашу, білім мен мәдениетті жетілдіру — оның саяси қызметінің негізгі бағыттары болды.
Нұрмақов ұлттық өнер мен мәдениетті дамытуға да ерекше көңіл бөлді. Алғашқы қазақ драма театрының ашылуына қатысып, қазақ әліпбиі мен тілін реформалау ісіне үлес қосты. Ол ұлттық мүдде мен социализм талаптарын біріктіре білді.
Алайда, оның ұстанымдары әрқашан оңай қабылданған жоқ. 1920–30 жылдардағы Кеңес саясатының репрессиялық курсы, байларды тәркілеу, малды тартып алу — бұл кезеңде Нұрмақовтың көзқарасы мен әрекеттері кейде билікпен қақтығысқа ұшырады.
Жеке өмірі
Нұрмақовтың жеке өмірі туралы деректер аз. Белгілі болғаны — ол туған жерін, ұлттық дәстүрді құрметтеген, отбасылық құндылықтарды жоғары қойған адам. Репрессияға ұшыраған соң оның отбасы да қиын жағдайға тап болды. 1937 жылы сотсыз атылған Нұрмақов кейін ақталып, оның есімі қайта құрметке ие болды.
Бүгінгі күні оның есімімен мектептер, интернаттар және көшелер аталып, тарихи тұлғаның есте қалуы мен ұрпаққа үлгі болуы қамтамасыз етілген.
Мирас және тарихи маңыз
Нұрмақовтың тарихи рөлі — Қазақстанды ұлттық мемлекет ретінде қалыптастыру жолындағы күрестің бір бөлігі. Ол сот-құқық жүйесін ұйымдастыру, мемлекеттік басқару құрылымдарын қалыптастыру, қазақ тілін және мәдениетін қолдау арқылы ұлттық сананы дамытуға үлес қосты.
Бүгінгі таңда оның есімімен аталған мекемелер мен көшелер оның мұрасын сақтап, келешек ұрпаққа үлгі болуға мүмкіндік береді. Оның қызметі қазақ зиялылары мен жаңа ұлттық басқару элитасының қалыптасу тарихында ерекше орын алады.
