Қалмақан Әбдіқадыров өмірбаяны
Қалмақан Әбдіқадыров – қазақ әдебиеті тарихында ұлт руханиятының әр саласына үлес қосқан, көркем сөз өнерінің өсіп-өркендеуіне ерекше еңбек сіңірген қаламгерлердің бірі. Ол әдебиетке ХХ ғасырдың басында келіп, кеңестік дәуірдің алғашқы онжылдықтарында қазақ прозасы мен балалар әдебиетінің дамуына айтарлықтай ықпал етті. Оның шығармалары тек көркемдік дәрежесімен ғана емес, ұлттық мінезді, халық тұрмысын, тарихи жадыны, адамгершілік құндылықтарды шынайы беруімен де құнды.
Қалмақан Әбдіқадыровтың шығармашылық мұрасы – қазақ прозасының қалыптасу кезеңіндегі маңызды белестердің бірі. Оның қаламынан туған повестер, әңгімелер, балаларға арналған хикаялық шығармалар өз дәуірінің қоғамдық-әлеуметтік тынысын ашып көрсетіп, қазақ қоғамындағы өзгерістерді бейнелейді. Әсіресе, «Қажымұқан», «Қарағанды», «Тәтті қайың», «Балдәурен» секілді туындылары қазақ оқырмандарының санасында жарқын бейнесімен сақталған.
Әбдіқадыровтың ерекшелігі – көркем әдебиетті халықтың рухани мектебі деп танып, бар саналы ғұмырын жазушылыққа, ағартушылық бағытқа арнауы. Ол тарих пен қазіргі уақыт сабақтастығын беруге, ұлттық құндылықтарды насихаттауға, жас ұрпақ санасын тәрбиелеуге қызмет етті. Сол себепті оның өмір жолы мен шығармашылық мұрасы – тек бір жазушының тағдыры емес, тұтас бір дәуірдің әдеби келбеті.
Қалмақан Әбдіқадыров өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы ортасы
Қалмақан Әбдіқадыров 1903 жылы Қызылорда облысы, Тереңөзек өңірінде (кей деректерде — қазіргі Сырдария ауданына қарасты елді мекендерде) дүниеге келген. Ол өскен орта – Сыр бойының ежелден қалыптасқан тарихи-мәдени кеңістігі, жыршылық дәстүрі, салт-ғұрыпқа бай, сөз өнері ерекше дамыған аймақ. Бала Қалмақанның ерте қалыптасуына осы ортаның ықпалы зор болды.
Отбасы орташа қоңды, еңбекқор шаруа еді. Әкесі Әбдіқадыр ауыл арасында беделді адамдардың бірі болғанымен, тұрмыс тауқыметін мол тартқан, бала тәрбиесіне мән берген, әділдік пен адалдықты басты қасиет санаған жан ретінде есте қалған. Анасы — мейірбан, көнекөз, ауыз әдебиеті үлгілерін жақсы білген, балаларына ертегі, аңыз-әңгімелерді жиі айтып беретін сауатты кісі. Анасының әңгімешілдік қасиеті Қалмақанның кішкентайынан сөз өнеріне жақын болуына әсер етті.
Бала кезінен еңбекке араласқан Қалмақан замандастары еске алғандай, өте ұқыпты, зерек, жаңаны тез қабылдайтын, өзі тұрған ортадағы үлкендердің әңгімесіне ерекше қызығатын болған. Жасынан ескі жырларды, аңыздарды тыңдауға құмартып, жаттап айтуға бейімдік танытты. Бұл оның болашақ жазушылық жолының алғашқы қадамдары еді.
Сыр өңірінің табиғаты, өзен бойындағы тіршілік, көшпелі-отырықшы мәдениеттің алмасуы, ауыл өміріндегі өзгерістер – жас Қалмақанды ерте ойландырып, оның дүниетанымының қалыптасуына әсер етті. ХХ ғасыр басындағы аласапыран қоғамдық өзгерістер де оның жастайынан өмірге шынайы көзқараспен қарауына себеп болды.
Әбдіқадыровтың балалық шағы қазақ даласындағы саяси-әлеуметтік өзгерістермен тұспа-тұс келді. Патша үкіметінің құлауы, азамат соғысы, ашаршылық, ауыл шаруашылығындағы күйзелістер – бәрі бір ұрпақтың, соның ішінде Қалмақанның да санасына із қалдырды. Ол кейін өз шығармаларында осы кезеңнің шындықтарын көркем бейнелер арқылы жеткізе білді.
Оның туа біткен талап-таланты, сөз өнеріне деген құштарлығы ауыл мұғалімдері мен зиялыларының назарын аударып, оны оқуға баулыды. Міне, осылайша Қалмақан Әбдіқадыров алдағы болашақ жолына бағыт алған алғашқы өмір мектебінен өтті.
Білім алуы және әдебиет жолына түсуі
Қалмақанның білім алуы ХХ ғасыр басындағы қазақ жастарының тағдырына тән күрделі, алайда ілгерілеуге толы жол болды. Алғаш ауыл молдасынан сауат ашып, араб графикасымен хат таныған. Кейін жаңаша мектепте оқып, орысша сауатын жетілдіре бастады. Ол кезеңде жаңа үлгідегі мектептер қазақ ауылдарында енді қалыптасып жатқан еді. Сол ортада білімге құштар жас Қалмақан жан-жақты жетілді.
1917–1920 жылдар аралығында Сыр өңіріндегі әртүрлі ағарту орындарында оқып, оқу мен еңбекті қатар алып жүрді. Оның алғашқы шығармашылық талпыныстары да осы жылдары басталды. Ауыл оқушыларына арналған қабырға газеттеріне шағын мақалалары мен өлеңдері жарияланып тұратын. Бұл – оның қаламгерлікке бет бұрған кезеңі.
1920 жылдардың басында Қызылорда қаласына келіп, қазақ жастарынан шыққан алғашқы жаңа интеллигенция ортасына араласты. Мұнда ол түрлі басылымдарда қызмет істеп, журналистика негіздерін үйренді. Бір жағынан, әдеби шығармалар жаза бастады. Қаладағы мәдени-рухани орта оның тұлғалық қалыптасуына түрткі болды.
Қалмақанның шығармашылық қарымының ашылуына ықпал еткен маңызды кезең – оның 1920-жылдардың ортасында Қызылордада ашылған әдеби үйірмелерге қатысуы. Бұл ортада ол Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов секілді қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларымен танысып, олардың шығармашылық ықпалын сезінді.
1926 жылдың шамасында Әбдіқадыров Алматыға келіп, әдеби қызметін жалғастыруға мүмкіндік алды. Бұл жылдарда қазақ әдебиеті жаңа бағыт алып, ұлттық прозаның кәсіби деңгейге көтерілу кезеңі еді. Қалмақан осы ортада жазушылық шеберлігін жетілдіріп, проза жанрында өзіндік қолтаңба қалыптастыра бастады.
Оның алғашқы әңгімелері мен очерктері 1920 жылдардың екінші жартысында баспасөз бетінде жарияланып, әдеби қауым назарын аударды. Бұл туындыларда қарапайым еңбек адамдарының тағдыры, ауыл өміріндегі әлеуметтік өзгерістер, жаңа қоғамның қалыптасуы көркемдікпен сипатталды.
Осылайша, Қалмақан Әбдіқадыров жас кезінен-ақ әдебиет әлеміне батыл кіріп, болашақ ірі жазушының негізін қалаған кезеңнен өтті.
Шығармашылық жолы, қызметі және негізгі еңбектері
Қалмақан Әбдіқадыровтың шығармашылық жолы 1930 жылдардан бастап шынайы қарқын ала бастады. Бұл кезеңде ол қазақ прозасының дамуына өзіндік үлес қосқан еңбектерін дүниеге әкеліп, әдеби қауымда орнықты орнын таба білді.
Проза жанрындағы еңбектері
Әбдіқадыровтың ең танымал туындыларының бірі – «Қажымұқан» шығармасы. Бұл хикаят қазақтың әйгілі балуаны Қажымұқан Мұңайтпасұлының өмірін баяндап, оның ел намысы үшін атқарған ерліктерін кеңінен көрсетеді. Жазушы балуанның адамгершілік қасиетін, қайсар мінезін, ұлттық рухты берік ұстанған тұлғасын көркем тілмен суреттейді.
Сонымен қатар оның «Қарағанды» повесі – ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы индустрияландыру кезеңін, шахтерлер өмірін бейнелейтін маңызды шығарма. Онда жаңа Қазақстанды құру жолында еңбек еткен адамдардың тағдыры, қиындықтары және рухани биіктігі шынайы суреттеледі.
«Тәтті қайың», «Балдәурен», «Сыр бойында» сияқты шығармалары туған өлкенің табиғаты, ауыл өмірі, балалар мен жасөспірімдердің дүниетанымы секілді тақырыптарды қамтиды. Бұл туындылар көркемдік жағынан ғана емес, тәрбиелік және рухани құндылықтарымен де ерекшеленеді.
Балалар әдебиетіндегі орны
Қалмақан Әбдіқадыров – қазақ балалар әдебиетінің дамуына ерекше үлес қосқан қаламгерлердің бірі. Оның балаларға арналған әңгімелері жеңіл оқылатын тілмен жазылып, бала психологиясына жақын, тәрбиелік мәні жоғары. «Балдәурен», «Көктем бұлты», «Тәтті қайың» тәрізді туындылары қазақ мектептерінде ұзақ жылдар бойы оқулық ретінде қолданылды.
Жазушы балалар әдебиетінің тек қызық оқиға емес, тәрбиелік бағыт екенін терең түсінді. Оның шығармаларында еңбекке баулу, адалдық, достық, табиғатты қорғау секілді құндылықтар көрініс тапқан.
Қоғамдық қызметі
Қалмақан Әбдіқадыров ұзақ жылдар әдеби-мәдени салада түрлі қызмет атқарды. Ол редакциялық жұмыстармен айналысып, баспасөзде еңбек етті. Қазақстан Жазушылар одағының жұмысына белсене араласып, жас қаламгерлерге қолдау көрсетті. Оның Әдебиет институтындағы қызметі де қазақ прозасының дамуына әсер етті.
Жазушының еңбектері бірнеше рет марапатталып, оның шығармашылық мұрасы ресми түрде бағаланды. Әбдіқадыров ХХ ғасыр ортасындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің қатарында аталды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қалмақан Әбдіқадыров өмір сүрген дәуір – кеңестік идеология үстемдік құрған кезең еді. Сол себепті оның қоғамдық және саяси көзқарастары да өз уақытындағы тарихи жағдайдың ықпалымен қалыптасты. Дегенмен, жазушының басты ұстанымы – халықтың мүддесін, ел мәдениетін, ұлттық рухты сақтау болатын.
Ол шығармалары арқылы ең алдымен еңбек адамын дәріптеуді, әділдікті қорғауды, білім мен мәдениеттің маңызын көрсетуді мақсат етті. Оның көптеген кейіпкерлері – қарапайым халық, ауыл шаруасындағы еңбеккерлер, жаңа қоғам құруға үлес қосқан тұлғалар.
Әбдіқадыров шығармаларында кеңестік кезеңнің ресми ұстанымдары жиі көрініс тапқанымен, ол ұлттық әдебиетке тән құндылықтарды сақтау бағытынан ешқашан айныған емес. Бұған туған жер табиғатын, қазақтың салт-дәстүрін, тарихи жадын суреттейтін көркем үлгілері дәлел.
Жазушы қоғамдағы әділетсіздіктерге де үнсіз қалмай, шығармаларында әлеуметтік мәселелерді көркемдік тұрғыда көтерді. Мысалы, ауыл шаруашылығындағы қиындықтар, қарапайым адамдардың тұрмысындағы өзгерістер, білімсіздікпен күрес – оның әңгімелерінің өзегіне айналды.
Ол жастардың тәрбиесі мен білім алуын бірінші орынға қоятын. Осы позициясы оның көптеген балалар шығармаларында айқын сезіледі. Сонымен қатар, Қалмақан ағартушылық бағыттағы қоғамдық шараларға қатысып, мәдениетті дамытуға арналған бастамаларды қолдап отырды.
Жеке өмірі
Қалмақан Әбдіқадыровтың жеке өмірі туралы мәліметтер көп сақталмағанымен, белгілі деректер оның отбасына қамқор, қарапайым, сабырлы жан болғанын көрсетеді. Ол шығармашылық ортаны, әдебиет маңындағы адамдарды ерекше бағалап, өзінің жақындарына рухани қолдау көрсетіп отырған.
Жазушының отбасы оның шығармашылық қызметін әрдайым қолдаған. Ол үй ішінде ұлттық мәдениетті, кітап оқуды, ағартушылықты жоғары қойған адам ретінде есте қалған. Қалмақан отбасында тәрбиеленген балалар да білімге құштар, мәдениетті ортада өскені айтылады.
Жеке өмірінде қарапайымдылық пен адалдықты басты қағида еткен жазушы мінезі салмақты, адамгершілігі мол, айналасына сыйлы жан болған. Замандастары оның кеңпейілділігін, жас қаламгерлерге қамқорлығын, әдеби ортадағы мәдениетін ерекше атап өтеді.
Әбдіқадыров өмірінің көп бөлігін шығармашылыққа арнап, қажетті уақытын зерттеу, оқу, жазуға жұмсаған. Ол өз өміріне сән-салтанат іздемей, рухани әлемін байытуға күш салған тұлға ретінде танылды.
Қалмақан Әбдіқадыров 1964 жылы дүниеден өтті. Артында мол шығармашылық мұра қалдырды.
Мұрасы мен қазақ мәдениетіндегі орны
Қалмақан Әбдіқадыровтың мұрасы – қазақ әдебиетінің дамуына бағытталған маңызды рухани қазына. Оның шығармалары бірнеше бағыт бойынша құнды:
1. Проза жанрын дамытуға қосқан үлесі
Әбдіқадыров кеңестік дәуірдегі қазақ прозасының қалыптасуына өздігінше із қалдырды. Оның шығармалары көркем де шынайы тілмен жазылып, кейіпкер психологиясын терең ашуға бағытталған. Қазақ прозасының тақырыптық өрісін кеңейтіп, индустрияландыру, ел дамуындағы әлеуметтік өзгерістер, тұлғалық қалыптасу мәселелерін көркем бейнеледі.
2. Балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі
Қазақ балалар әдебиетінде Қалмақан Әбдіқадыровтың орны ерекше. Ол балалар психологиясын терең сезініп, тартымды оқиғаны тәрбиелік оймен ұштастырды. Оның шығармалары әлі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ.
3. Ұлттық рухани құндылықтарды сақтау
Жазушы шығармаларында қазақтың тұрмыс-салтын, табиғат көріністерін, ұлттық ойлау жүйесін, ауыз әдебиетінің үлгілерін көркем тілмен жеткізді. Бұл – ұлттық мәдениетті сақтауға қосқан үлес.
4. Адамгершілік идеяларын насихаттау
Әбдіқадыров шығармаларында адалдық, еңбекқорлық, білімге құштарлық, достық, әділдік секілді құндылықтар үнемі алдыңғы қатарда тұрады. Осы идеялар жас оқырмандардың рухани тәрбиесіне ерекше ықпал етті.
5. Қазақ әдебиетінің тарихындағы орны
Қалмақан Әбдіқадыров – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің белсенді өкілдерінің бірі. Оның аты Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Сәбит сынды алыптармен қатар аталып, прозаның дамуына өзіндік қолтаңбасын қалдырды.
