Ермұхан Бекмаханов өмірбаяны – қазақ тарих ғылымының көрнекті ғалымы
Ермұхан Бекмаханов — қазақ тарих ғылымының іргесін қалаушылардың бірі, қайсар ғалым, тәуелсіздік пен ұлттық санаға жарқын үлес қосқан тұлға. Оның өмір жолы қиыншылық пен қуғын‑сүргінге толы болса да, ол өз идеалдарын сақтай білген, тарихты шынайы зерттеуден таймаған. Кеңес дәуіріндегі идеологиялық қысымдарға қарамастан, Бекмаханов қазақтың тарихи өткенін ғылыми, әділ бағалауға ұмтылды. Оның еңбектері ұлттық тарихнаманы жаңаша құруға жол ашты, тәуелсіз Қазақстанның тарихи санасына әсер етті.
Бекмахановтың өмірі — білімге деген құштарлықтың, ғылыми адалдықтың, рухтың мызғымас қайратының тамаша үлгісі. Ол қазақ тарихын кең контекстте көре білді, дәстүрлі шежірелер мен архив деректерін ғылыми анализге қосты, және өз еңбектері арқылы ұлт-азаттық қозғалыстың тарихы мен әлеуметтік-экономикалық дамуын терең зерттеді.
Ермухан Бекмаханов өмірбаяны
Балалық шағы және отбасы
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылдың 15 ақпанында Павлодар облысының Баянауыл ауданында, Төре ауылында дүниеге келген. Ол төре әулетінен шыққан, бұл оның отбасының әлеуметтік мәртебесін көрсетеді. Бала кезінде әкесінен айырылып, алты жасында өмірдің ауыртпалығын сезінген. Сол кезеңде отбасы жағдайы қиын болды, кейбір туыстары аштықтан қаза тапқан.
Бала кезінен-ақ Ермұхан зерек, оқуға ынталы, тарих пен әдебиетке қызығушылығы жоғары болған. Ол мектепте үздік оқып, ел аузындағы тарихи әңгімелерге, шежірелерге ерекше мән берген. Ауылдық ортаның салт‑дәстүрлері, батырлар жыры, халықтық аңыздар оның жадында қалып, кейінгі ғылыми зерттеулеріне негіз болды.
Балалық шағы Ермұхан үшін қиыншылыққа толы болғанымен, сол ортада адамгершілік, еңбекқорлық, жасырын да болса тарихи сана қалыптастырды. Ол өз тамырына, ұлтына деген терең құрметті бала кезден сезіне білді, бұл болашақ ғалымның ұлттық тарихқа адалдығының негізін қалады.
Білім алу және алғашқы жолы
Ермұхан Бекмахановтың білім жолы оңай болмады, бірақ ол қиындықтарды жеңіп өтті. Алғашқы білімін ауылдық мектепте алғаннан кейін, Семей қаласына оқуға барған. 1933 жылы ол Воронеж педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түсіп, тарих ғылымына деген құштарлықты көрсетті.
1937 жылы институтты бітіріп, Қазақ КСР халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-зерттеу институтында жұмысқа орналасты. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында ол халық ағарту комиссариатында басқарушы қызмет атқарды, білім беру саласында маңызды рөл атқарды.
1946–1947 жылдары Қазақ КСР Ғылым академиясында Тарих, археология және этнография институтында ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары болды. 1947 жылдан бастап өмірінің соңына дейін — 1966 жылға дейін — Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінде Қазақстан тарихы кафедрасын басқарды. Осы кезең оның ғылыми бағытындағы алғашқы іргетасын қалады.
Ғылым және шығармашылық: қызметі мен жетістіктері
Ермұхан Бекмаханов — қазақ тарих ғылымының ерекше тұлғасы, оның ғылыми қызметі кең ауқымды және мазмұндық тұрғыда терең болды.
Ғылыми еңбектері
Бекмахановтың ең атақты жұмыстарының бірі — «Қазақстан XIX ғасырдың 20–40 жылдарында» монографиясы. Бұл еңбек Қазақстанның Ресейге қосылуын, жергілікті халықтың әлеуметтік-экономикалық құрылымын, хандық жүйенің күйреуін және Кенесары Қасымұлы бастаған ұлттық-азаттық қозғалыстың мәнін ғылыми тұрғыдан талдады.
Одан басқа, ол «Қазақстанның Ресейге қосылуы» атты еңбегін жазды. Бұл кітап Қазақстанның Ресеймен байланысының тарихи контекстін талдап, ғылыми маңызы зор болды.
Сонымен қатар, ол орта мектептерге арналған қазақ тіліндегі Қазақстан тарихы оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарды жасады. Бұл оқулықтар жастарға тарихи сананы қалыптастыруда маңызды болды.
Ұстаздық қызметі
1947 жылдан бастап Бекмаханов ҚазМУ-де Қазақстан тарихы кафедрасын басқарды. Оның басшылығымен көптеген жас ғалымдар тәрбиеленді, шәкірттері ғылым докторлары мен профессорларға айналды.
Қоғамдық қызметі
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол халық ағарту комиссариатында басқарушы қызмет атқарды, бұл білім беру жүйесін сақтау мен дамытуда маңызды рөл атқарды. Сонымен қатар, ол Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі болды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Бекмаханов қазақ тарихын зерттеуде ұлттық сана мен тәуелсіздік идеясын жоғары бағалады. Оның пікірінше, Кенесары көтерілісі тек феодалдық жүйеге қарсы әрекет емес, қазақ халқының тәуелсіздікке алғашқы қадамдарының бірі болды.
1951 жылы оның еңбегі идеологиялық тұрғыдан сынға ұшырап, 1952 жылы Бекмахановты тұтқындап, ұзақ мерзімге лагерге жіберді. 1954 жылы ақталып, бостандыққа шықты.
Бекмаханов өзінің зерттеулерінде архив деректері мен халықтық әңгімелерді біріктіруге, тарихи оқиғаларды идеологиядан бөлек бағалауға тырысты. Ол ұлттық тарих пен қоғамдық сананы ояту арқылы болашақ ұрпаққа мемлекеттің түп-төркінін түсінуге мүмкіндік беруді көздеді.
Жеке өмірі
Ермұхан Бекмахановтың жеке өмірі оның ғалымдық қасиеттерімен сабақтас болды. Ол өмірінің соңына дейін тек интеллектуал ғана емес, мейірімді, отбасыны қадірлеген адам болды.
Жары — Халима Адамқызы. Олар өмірдің қиын кезеңдерінде кездесіп, бір-бірін қолдады. 1954 жылы заңды некеге отырғаннан кейін үш баланы тәрбиеледі.
Бекмаханов өте талапшыл, шыншыл адам болды. Ол өнерге де жақын болды — домбыра ойнайтын, әдебиет пен музыканы жақсы көретін. Ғылыми кітапханалар мен архивтерде өткізген уақыт оның жан-жақты адами бейнесін көрсетеді.
Мұра және тарихи маңызы
Бекмахановтың ғылыми және қоғамдық қызметі Қазақстанның тарих ғылымына және ұлттық санаға үлкен із қалдырды.
Ғылыми мұра
- Монографиялары қазақ тарихын терең талдауға мүмкіндік берді.
- Оқулықтары мен әдістемелік құралдары мектеп бағдарламасына енді.
- Көптеген жас ғалымдарды тәрбиеледі.
Халықтық санаға әсері
Бекмаханов ұлттық тарихты шынайы зерттеуге ұмтылған алғашқы қазақ ғалымдарының бірі болды. Оның еңбектері ұлттық санаға, тарихи өзін-өзі тануға қолдау көрсетті.
Мемлекеттік танылуы
1954 жылы ақталғаннан кейін кафедрасын қайта басқарды. 1962 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі болды. Ол қазақ тарих ғылымында аса маңызды тұлға ретінде есте қалды.
