Жұматай Жақыпбаев өмірбаяны: шығармашылығы, өмір жолы және мұрасы
Жұматай Жақыпбаев — қазақ поэзиясының жалынды да нәзік даусы. Оның жырлары махаббат пен туған жерге арналған сырлы лирикамен ерекшеленеді. Қанша ғана қысқа ғұмыр кешсе де, ол сөз өнерінде тереңдікке, табиғат пен адам жанын бейнелеуде өзіндік стиль қалыптастырды. Оның өлеңдері – тек бір адамның сезімін білдірмейді, сонымен бірге сол дәуірдің рухани толғаныстығын, ұлттық арман мен бостандыққа деген ұмтылысты бейнелейді. Сондықтан Жұматай өз заманы үшін ғана емес, келешек ұрпақ үшін де мәнді адам: оның мұрасы қазақ әдебиетінің алтын қорына енген.
Жұматай жақыпбаев өмірбаяны
II. Балалық шағы мен отбасы
Жұматай Сағадиұлы Жақыпбаев 1945 жылғы 30 қаңтарда Алматы облысының Ескелді ауданында, Ешкіөлмес ауылында дүниеге келген. Ол қарапайым қазақ отбасының баласы еді. Ауыл ортасы, даланың кеңдігі, табиғаттың қарапайым көріністері — оның алғашқы шабыт көзі болды. Жұматайдың балалық шағы еңбекке, қарапайым өмірге толы болды, бірақ сонымен қатар ол білімге, кітапқа деген ерекше ыждаһатты сезінді.
Оның отбасы туралы нақты көп мәлімет сақталмаса да, жас кезінде әдебиетке деген ынта оның отбасы ортасында да білім мен әңгімеге құрметтің болғанын көрсетеді. Ауыл мектебінде оқып жүргенде ол табиғат пен адамның арасындағы нәзік байланысты сезіне бастады. Сол жақтағы күнделікті тіршілік — қара мал, түнгі аспан, дала желі — болашақ шығармаларында бейнеленетін мотивтерге айналды.
Жұматайдың ауылдағы өмірі, ауыл баласының қарапайым армандары, оның ата-анасының тіршілігі мен мейірімділігі — бәрі ақынның жан дүниесінің қалыптасуына әсер етті. Осы орта арқылы ол адамның табиғатпен, қоғаммен, туған жермен үндесуін түсіне білді.
III. Білім және алғашқы қадамдар
Жұматай өзінің жоғары білімін Әл‑Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде алды. Университетте филология факультетінде оқып, әдебиет пен поэзия саласында терең білімге ие болды. Университетті тәмәмдап, 1967 жылы диплом алды. Бұл кезең оның шығармашылық жолының бастамасы ғана емес, сондай-ақ кәсіби өмірінің табалдырығы болды.
Бітеуінен кейін Жұматай кітапхана меңгерушісі болып жұмыс істеді. Бұл қызмет оған көптеген кітаптарды оқуға, әдебиет әлеміне кіріп-шығуға мүмкіндік берді. Кітапхана — ол үшін рухани қор, шабыт көзі ғана емес, сондай-ақ өз шығармашылығын қалыптастыратын ортасы болды.
Кейін ол Талдықорған облысының «Октябрь туы» газетіне қызметке тұрды, бұл жерде журналист ретінде тәжірибе жинады. Оның журналистикадағы жұмысы әдеби талғамын, жазушылық қабілетін дамытты. Бұдан бөлек, Жұматай радио саласында, облыстық радиода қызмет атқарды, әртүрлі бағдарламаларға қатысты, сөз өнерін тыңдаушыларына жеткізді.
Сонымен қатар, ол «Жалын» баспасында, «Жалын» журналында жұмыс істеп, поэзия бөлімін редакциялады. Бұл қызметтер шығармашылық ортада оның беделін нығайтып қана қоймай, жас таланттарды қолдауға деген ықыласын да көрсетті. Кейін ол Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші болды, бұл оның әдебиет саласында өзіндік орны бар кәсіби тұлға екенін дәлелдеді.
IV. Шығармашылығы: лирика, стиль және жетістіктер
Жұматай Жақыпбаев — махаббат пен табиғат лирикасын керемет үйлестіретін ақын. Оның поэзиясы терең сезімге, адам жан дүниесіне үңіледі. Ақынның шығармашылығын бірнеше кезеңге бөлуге болады: алғашқы жинақтар, қалыптасу кезеңі, кейінгі, қайтыс болғаннан кейінгі кезең.
Алғашқы жинақтары:
Жұматайдың алғашқы өлеңдер жинағы — «Саратан», ол 1970‑шы жылдардың аяғында жарық көрді. Бұл жинақта табиғат көріністері, адам сезімі, жастық арман мен өмірдің мәні туралы жырлар көп. Кейін шыққан «Ләйлә» жинағы — ақынның махаббат лирикасының шыңы. Ол өлеңдерінде үш рет көзі түсіп, жүрегін қозғаған Ләйлә мен айналасындағы сезімдерін, күткен үмітін жырға қосқан.
Тағы бір маңызды жинақ — «Шұғынық гүл төркіні». Бұл жинақта туған жер табиғаты, кең дала, гүлдер, аспан бейнелері мол суреттеледі. Ақын туған жеріне деген махаббатын нәзік әрі әсерлі тілмен жеткізеді.
Кейінгі жарияланымдары:
Жұматай дүниеден өткеннен кейін оның бірнеше жинағы жарияланды. Мысалы, «Көктемгі хаттар» атты жыр жинағы оның жеке сезімдерін, әңгімелерін, ішкі толғанысын көрсетеді. Кейінгі шығармаларда да оның махаббатқа, өмірге, өтіп бара жатқан уақытта ойланған арман‑аңсары бейнеленеді.
Стильдік ерекшеліктері:
- Ақынның лирикасы өте сезімтал әрі адамжан‑қырлы. Ол сезім мен ойды қарапайым сөздермен, бірақ терең мәнмен жеткізе біледі.
- Табиғат суреттері — оның поэзиясында маңызды рөл атқарады. Дала, таулар, гүлдер, аспан — бәрі оның жырында ерекше символикаға ие.
- Махаббат — Жұматай шығармашылығында тек ғашықтық сезімі ғана емес, рухани, идеалдық махаббат ретінде бейнеленеді. Ләйлә — оның музасы, ақын үшін арман мен үміт бейнесі.
- Ұлттық сана мотиві көрініс табады: туған жерді жырлай отырып, ақын халық, ұлттық болмыс туралы ой қозғайды. Оның жырларында азаттыққа, еркіндікке деген аңсар бар.
- Жұматай жас таланттарды қолдау бағытында ерекше белсенді болды. Өзіне деген құрметке толы «Жұматай қағанаты» атты жас ақындар ортасын құрды, сонда ол басшы және рухани жетекші ретінде танылды.
Жетістіктері:
Жұматай ақын ретінде ғана емес, әдеби ортаны жинастыра білген ұйымдастырушы тұлға болатын. Оның «қағанаты» — әдеби қауымдастық, жас ақындар мектебі ретінде қазақ әдебиетінде ерекше орын алды. Ол талантты жастарды тауып, тәрбиеледі, олардың арасынан белгілі қаламгерлер шықты.
Өмірі қысқа болса да, Жұматай үш негізгі жинақ шығарып, кейінгі ұрпаққа мұра қалдырды. Оның шығармашылығы қазақ поэзиясында өзінің орны бар, және көптеген оқырман жырларын, поэтикалық әлемін сол мақсатпен сақтайды.
V. Қоғамдық және саяси көзқарастары
Жұматай Жақыпбаев — негізінен лирикалық ақын, оның шығармашылығында тікелей саяси декларация аз, бірақ қоғамдық және философиялық ойлар терең бедерленген. Оның өлеңдерінде туған жерге, ұлттық санаға, рухани тәуелсіздікке деген сүйіспеншілік айқын көрінеді.
Ұлттық сана:
Жұматай туған жерінің табиғатын жырлай отырып, қазақ даласының сұлулығын, кеңдігін мадақтайды. Оның жырында туған жер — тек физикалық орта емес, рухани бастама, ұлттық болмыстың қайнар көзі. Бұл — ұлттық сана мен мәдени мұраға деген шынайы құрмет.
Азаттық және бостандық:
Ақынның лирикасында еркіндікке, адам жан‑рухына тән бостандық идеясы бар. Ол адамды міндетті түрде сыртқы шектеулерден ғана емес, ішкі қорқыныш пен шектеулерден де «бос болуы тиіс» деп сезеді. Оның өлеңдерінде адамның ішкі әлемін ашуға, арманға, махаббатқа жол табуға деген ынтызарлығы көрініп жатады.
Жас әдебиетшілерге қолдау:
Жұматай шығармашылық қауымды біріктіруге үлкен мән берді. «Жұматай қағанаты» деген әдеби орта — бұл тек ақындардың тобы емес, рухани мектеп. Ол жас ақындарды қабылдағанда, алдымен олардың өлеңдерін тыңдайды, талдайды, содан соң ғана әдеби «қағанатқа» қабылданады деп есептеген. Осылайша ол әдебиетті құрылымдап, қызмет етіп, жас таланттардың дамуына ықпал етті.
Қоғамдық бедел:
Жұматайдың өз заманында әдеби кеңестерде, жазушылар одағында ерінбей жұмыс істегені, жастарға қолдау көрсеткені оның қоғамдық беделін нығайтты. Ол өз шығармашылығымен ғана емес, ұйымдастырушылық қабілетімен де ортаға үлес қосты.
VI. Жеке өмірі
Жұматай Жақыпбаевтың жеке өмірі мен махаббат тарихы — оның поэзиясына тікелей әсер еткен маңызды тақырыптардың бірі. Ол Ләйлә деген аруға деген терең сезімін өлеңдерінде үнемі арқау еткен. Жұматай үш рет Ләйлә есімді қызды көреді және оның образын өз жырларында әсем, символдық музаға айналдырады. Бұл махаббат – ақын үшін тек романтикалық сезім емес, рухани, ұлы арман, идеалдық махаббаттың бейнесі.
Сонымен қатар, Жұматайдың өмір жолында Зайда Елғондинова деген әйел болған, ол ақынның жары ретінде танымал. Зайда ақынның Ләйләсіне деген махаббатын, оның сырлы сезімдерін, арман-аңсарын жақсы білетін адам еді. Жұматай жарына: «Мен үйленсем, ол проза болады», — деп айтқан деген әңгімелер бар. Бұл сөздер оның махаббат лирикасының тек шыбықтай сезім емес, сонымен бірге терең символизм мен идеалдық көзқараспен байланысты екенін көрсетеді.
Жұматайдың өмірі өнер мен махаббатпен тығыз байланысты еді. Ол поэзияны өзінің ең шынайы өмірі ретінде көрді; жыр мен шындық – оның жеке әлемінің ажырамас бөлігі. Қоғамда, әдеби ортада ол дара тұлға болды, бірақ жеке өмірінде ол сезіміне, жан дүниесіне үлкен мән берген адам еді.
VII. Мұрасы және маңызы
Жұматай Жақыпбаевтың әдеби мұрасы қазақ поэзиясында маңызды орын алады. Оның жырлары — эмоциялық тереңдікті, табиғат пен адам арасындағы үндестікті, рухани қатынасты бейнелейтін ерекше жәдігер. Мұрасын бірнеше маңызды аспектілерде бағалауға болады:
- Лирикадағы символизм: Оның өлеңдерінде махаббат, табиғат, арман тақырыптары символикалық түрде өрнектеледі. Ләйлә образы поэзиясында рухани муза ретінде ғана емес, адамдық идеал мен символикалық бейнеге айналған.
- Ұлттық сана мен мәдениет: Жұматай туған жерін, қазақ даласын жырлау арқылы ұлттық болмыстың көркем көрінісін қалыптастырды. Оның өлеңдері ұлттық мәдениетті терең сезіндіруде, елдің рухани тарихына үн қосуда рөл атқарады.
- Жас ақындарға әсері: «Жұматай қағанаты» — әдебиеттің жас буыны үшін мектеп болды. Ақын өзінен кейінгі ұрпаққа жол салып, олардың талантына сенді. Бұл қауым әдебиетте Жұматай атындағы рухани жетекшіліктің символы ретінде есте қалды.
- Әдеби қоғамдағы беделі: Жұматай редактор, әдеби кеңесші ретінде қызмет атқарды, журналдар мен альманахтарда жұмыс істеді. Ол әдеби ортаға үлес қосты, жас ақындарға қолдау көрсетті, авторлық жинақтарын шығару мүмкіндігін кеңейтті.
- Кең таралған поэзия: Оның жырлары оқырмандар арасында танымал, жиі келесі буындар үшін әдеби шабыт көзі болып табылады. Кейінгі жылдары оның жырлары қайта жинақталып, бірнеше тыңдалым мен әдеби кештерде орын алады.
Сондай-ақ, оның есімі өліміне қарамастан мәдени шараларда, мерейтойлар кезінде жиі аталады. Ақынды еске алуға арналған әдеби-сазды кештер өткізіліп, жас қаламгерлер оның жырларын әнге қалдырады. Осылайша, Жұматай поэзиясы қазірдің өзінде табиғи түрде ұлттық мәдениетке енген, оның рухы әдеби ортада және халықтың жүрегінде сақталып келеді.
