Мұхтар Шаханов өмірбаяны – толық өмір жолы, шығармашылығы, қоғамдық қызметі

2 weeks ago

14 4 minutes read

Мұхтар Шаханов – қазақтың көрнекті ақыны, қоғам қайраткері, тіл жанашыры, әдебиет пен мәдениет кеңістігіндегі айрықша феномендердің бірі. Ол поэзияны азаматтық үнмен, ұлттық болмыстың нәзік иірімдерімен, адамзаттық құндылықтарды паш ететін биік идеялармен ұштастыра білген қаламгер. Сонымен бірге, Шаханов есімі 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасын халыққа жеткізуде, тіл мәселесін көтеруде, ұлттық жад пен тарихи әділеттілікті қорғауда ерекше аталады. Оның шығармалары жас ұрпаққа рух, ар-ождан, әділет, еркіндік туралы түсініктерді тереңдетіп, адамдық келбеттің биігіне жетелейді.

Шахановтың тұлғалық ерекшелігі – шығармашылық пен қоғамдық қызметтің өзара ажырамас бірлігінде. Ол поэзиясын тек көркемдік ізденіс деңгейінде ғана емес, елді, ұлтты, адамзатты ойландыратын қағидаттарға құрып, әр өлеңін қоғамдық ойдың қозғаушысына айналдырды. Сондықтан да, оның аты әдебиет тарихында ғана емес, ұлттық сана мен қоғамдық қозғалыстар шежіресінде де мәңгілікке таңбаланды.

М. Шаханов өмірбаяны

Балалық шағы мен отбасы

Мұхтар Шаханов 1942 жылы 2 шілдеде Оңтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Түркістан өңірінде дүниеге келді. Бала Мұхтардың ес біле бастаған шағы соғыстан кейінгі ауыр жылдарға тұспа-тұс келді. Тұрмыс тауқыметі, ауыл өміріндегі қиындықтар, қарапайым адамдардың болмыс-тіршілігі – оның кейінгі шығармашылығына терең әсер еткен өмірлік мектеп болды.

Отбасы тәрбиесі – тұлғаның қалыптасуындағы маңызды факторлардың бірі. Шахановтың әкесі де, анасы да еңбекқор, адал, адамгершілік қасиеттерді жоғары қойған жандар еді. Әкесі – мінезі қаталдау, жауапкершілікті талап ететін, бірақ баласының оқуға деген ынтасын қолдайтын адам болған деседі. Анасы – кеңпейіл, жүрегі жұмсақ, рухани дүниесі бай жан. Ол Мұхтардың ой-санасының қалыптасуына ерекше әсер етіп, оған кітапқа деген құмарлықты, адамға деген мейірімді сіңірді.

Шаханов бала кезінен-ақ ауылдың көнекөз қарттарының әңгімелерін тыңдауға құмар болды. Ел аузындағы шежіре, батырлар, тарихи оқиғалар, халықтың зар-мұңы – бәрі де оның ой жылғасына сіңді. Бұл тыңдағандары кейін оның поэзиясында ұлттық жадпен көмкерілген терең мазмұн болып өрілді.

Ауылда өсіп, табиғатпен етене араласу да оның болмысын айқындады. Жазиралы даланың кеңдігі, жаздың ыстық лебі, қыстың қатаң тынысы – бәрі ақын қиялына еркіндік сыйлады. Болашақ ақынның алғашқы өлеңдеріне ауыл өмірінің көріністері, қарапайым адамдардың бейнесі, туған жерге деген шынайы махаббат арқау болды.

Балалық шағының тағы бір ерекшелігі – әділдікке деген талпынысы. Ол кейде әділетсіздікті көрсе, оған төзбей даусын шығаратын. Бұл қасиет оның азаматтық ұстанымына айналып, кейін Желтоқсан шындығын қорғау жолында да көрінді.

Оқу жылдары және шығармашылық жолдың басталуы

Мұхтар Шаханов мектепте жүрген кезінен-ақ әдебиетке ерекше қызығушылық танытты. Әдеби кештерге қатысып, өлең оқу, баяндама жасау – оның күнделікті өмірінің бір бөлігіне айналды. Мұғалімдері оның тілге икемін, сөзге шешендігін, ойлау қабілетінің ерекшелігін ерте байқап, оны қолдап отырды.

Мектеп бітірген соң Шаханов түрлі салаларда еңбек етіп, өмір мектебінің тағы бір кезеңінен өтті. Сол жылдары ол әртүрлі мамандықтардың дәмін татып, адамдардың қиындықтарын жақыннан көрді. Бұл тәжірибе оның әуелгі шығармашылық бағыт-бағдарын айқындауға көмектесті.

Жиырма жасқа таяғанда оның алғашқы өлеңдері газет-журналдарда жариялана бастады. Әдеби ортамен байланыс орнатып, тіл байлығын, образдық ойлау жүйесін қалыптастыру жолына түсті. Жас ақынның өлеңдерінде шынайылық, ұлттық рух, азаматтық үн айқын сезілетін. Бұл ерекшелігі оны қатарластарынан даралап көрсетті.

Ол жоғары оқу орнын сырттай тәмамдап, өздігінен білім алуға, көп оқуға, шығармашылық ізденіске ерекше мән берді. Шаханов үшін білім тек диплом емес, өмірді түсіну, адам табиғатын тану, қоғамдағы әділет пен әділетсіздіктің ара-жігін айырудың құралы болды.

Сол кезеңде жазылған алғашқы туындылары – оның болашақ үлкен ақынға айналатынының айқын дәлелі еді. «Балладалар», «Төрт ана», «Менің Қазақстаным» секілді өлеңдерінде ұлттық болмыс, адамгершілік, адалдық, ар мен ождан мәселелері кеңінен сөз болды.

Шығармашылығы, қоғамдық қызметі және басты жетістіктері

Мұхтар Шаханов – қазақ поэзиясына өзіндік қолтаңбасы бар дара тұлға. Оның шығармашылығы бірнеше негізгі бағытқа бөлінеді: азаматтық лирика, философиялық ой, ұлттық рухты көтеру, тарихи шындықты жариялау.

Поэзиядағы ерекшелігі

Шаханов өлеңдеріндегі басты күш – терең ой мен өткір азаматтық үн. Ол поэзияны көркемдік үшін ғана емес, қоғамды ояту, әділдікке шақыру, адам бойындағы рухани дағдарыстарды жеңу үшін пайдаланған. Оның поэзиясында:

ар-ождан мәселесі,
ұлттық тіл мен мәдениетті сақтау,
табиғат пен адам үйлесімі,
адамзаттық жауапкершілік,
рухани азаттық

сияқты тақырыптар кеңінен қамтылады.

«Төрт ана» поэмасы – қазақ ұлты үшін ана ұғымының қасиет-құндылығын адамзаттық деңгейге көтерген шығарма. Ол бірнеше тілге аударылып, халықаралық деңгейде мойындалды.

«Желтоқсан эпопеясы» – 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің ақиқатын әлемге жеткізген көрнекті еңбектердің бірі. Сол кезеңдегі батылдығы мен принципшілдігі үшін Шаханов халықтың ерекше ықыласына ие болды.

Қоғамдық қызметі

Ақын тек қаламмен шектелмей, қоғам белсендісі ретінде де танылды. Ол Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды, тіл мәселесі жөнінде бірнеше бастамалардың авторы атанды. Қазақ тілін мемлекеттік деңгейде қорғау, ұлттық мүддені көтеру – оның басты өмірлік миссиясы еді.

Шаханов халықаралық деңгейде де танылды. Ол ЮНЕСКО-ның мәдениет жөніндегі арнайы елшісі атанып, экология, моральдық тәртіп, тіл құқығы секілді мәселелерде әлемдік талқылауларға белсенді араласты.

Жетістіктері

Қазақстанның халық жазушысы
Халықаралық «Түрік әлеміне қызмет» сыйлығы
ТМД мемлекеттері арасындағы әдеби марапаттар
Көптеген ордендер мен медальдар
Ең бастысы – халық махаббаты мен құрметі

Шахановтың шығармалары әлемнің бірнеше тіліне аударылып, қазақ поэзиясын халықаралық деңгейге көтеруге үлес қосты.

Қоғамдық және саяси көзқарастары

Мұхтар Шаханов – шындықты тайсалмай айтатын, батыл пікір білдіретін тұлға. Оның қоғамдық көзқарастары бірнеше негізгі бағытқа сүйенеді:

1. Ұлттық мүдде және тіл мәселесі

Шаханов үшін тіл – ұлттың жүрегі. Ол қазақ тілінің қоғамдағы орнын көтеру үшін күресті. Мемлекеттік тілдің мәртебесін нақты іспен бекіту, білім беру саласында қазақ тіліне басымдық беру туралы бірнеше рет ұсыныс жасаған.

2. Тарихи әділеттілік

Желтоқсан оқиғасының шындығын ашуда Шаханов ерекше рөл атқарды. Ол арнайы комиссия құрып, оқиғаның мән-жайын зерттеуде алдыңғы қатарда жүрді. Бұл оның саяси ерік-жігерін, адалдығын көрсетті.

3. Экология мәселесі

Арал теңізінің экологиялық апаты – ақын өмірінің бір бөлігіне айналды. Ол Арал тағдырын әлемге жеткізу үшін халықаралық мінберлерде сөз сөйледі.

4. Рухани дағдарысқа қарсылық

Шаханов адамзаттың рухани әлеміндегі әлсіреу мәселесін жиі көтереді. Оның пікірінше, қоғамдағы ең үлкен қауіптілік – арсыздық пен рухани әлсіздік.

Осы ұстанымдары оны саясатпен де, қоғаммен де арадағы күрделі диалогтардың ортасына қойып отырды. Бірақ ол өз көзқарасынан ешқашан таймады.

Жеке өмірі

Мұхтар Шахановтың жеке өмірі көпшілікке белгілі болғанымен, ол әрдайым отбасы құндылықтарын жоғары ұстайтын тұлға ретінде танылды. Ұстаздықпен айналысқан, мемлекеттік қызмет атқарған, әдеби ортада жүрген отбасындағы тәрбиесі оның болмысын қалыптастыруда маңызды рөл атқарды.

Шахановтың балалары мен немерелері бар. Ол отбасылық қарым-қатынаста мейірімді, салмақты, бірақ талапшыл адам ретінде сипатталады. Әсіресе, бала тәрбиесінде ізгілік пен адалдықты басты орынға қояды.

Жеке өмірінің көп айтылмауы – оның өмірінің негізгі мағынасы шығармашылық пен қоғам алдындағы жауапкершілікке бағытталғанынан хабар береді. Ақын өзінің отбасын халықтан бөліп-жарып көрсетуді ұнатпайтын, қарапайымдылықты жоғары қоятын тұлға.

Мұрасы мен қазақ мәдениетіндегі орны

Мұхтар Шахановтың мұрасы – бірнеше қабаттан тұратын кең ауқымды рухани әлем.

1. Әдеби мұра

Ол поэзияда жаңа стиль, жаңа интонация қалыптастырды. Оның тілі – жеңіл, түсінікті, бірақ терең ойға толы. Шаханов өлеңдері:

мектеп бағдарламасына енген,
жастардың тәрбиесіне ықпал ететін,
ұлттық рухты оятатын шығармалар ретінде бағаланады.

2. Қоғамдық мұра

Ақынның тіл, тарих, экология тақырыптарындағы еңбектері – елдік маңызы бар мәселелерді қозғаған құнды мұра. Желтоқсан шындығын қорғаудағы еңбегі – ұлттық тарихты қалпына келтірудің іргетасы.

3. Халықтық махаббат

Мұхтар Шаханов – халық сүйген тұлға. Оның поэзиясын бірнеше буын жатқа оқиды. Жас ақындар оны рухани ұстаз санайды.

4. Адамзаттық ой

Шаханов тек қазаққа емес, бүкіл әлемге ортақ мәселелерді көтерді. Оның «Ғаламдастық дәуір және рухани дағдарыс» секілді еңбектері – адамзаттық жауапкершілік туралы терең философиялық ойлар.