Асанқайғы өмірбаяны – қазақтың данагөй жырауы
Қазақ халқының тарихында данагөй ойшылдар, ел қамын жеген абыздар аз болмаған. Солардың ішінде ерекше орын алатын тұлға – Асанқайғы Сәбитұлы. Ол XV ғасырда өмір сүрген, халықтың арман-мұратын жырға қосқан, елдің болашағын ойлап, көшпелі жұрттың тағдырына алаңдаған ұлы жырау әрі би. Асанқайғы – қазақ халқының «қамқор әкесі», «ел қамын жеген абызы» атанған тарихи-мәдени бейне. Оның толғаулары мен нақыл сөздері ғасырлар бойы халық санасында сақталып, бүгінгі күнге жетті.
Асанқайғының есімі тек әдебиет пен тарихта ғана емес, халықтың дүниетанымында да үлкен орын алады. Ол өзінің «Жерұйық» жайлы арманымен белгілі. «Жерұйық» – қазақ қиялындағы бейбіт, берекелі, малға да, жанға да қолайлы мекен. Бұл – қазақ халқының әділдік пен теңдікке, еркіндік пен молшылыққа деген арманын бейнелейтін философиялық ұғым.
Ол өз дәуірінде хан кеңесшісі болып, халыққа ақыл-кеңесін айтқан. Әз Жәнібек ханның тұсында елдің болашағына алаңдап, саяси-әлеуметтік мәселелерге де араласқан. Сондықтан Асанқайғы – тек жырау ғана емес, мемлекет қайраткері деңгейіндегі ойшыл тұлға.
Асанқайғы өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Асанқайғы шамамен XIV ғасырдың соңы мен XV ғасырдың басында дүниеге келген деп есептеледі. Оның туған жері туралы деректер әртүрлі айтылады: кейбір деректерде Сыр бойында, енді бірінде Ұлытауда, ал кейде Еділ бойында туғаны баяндалады. Дегенмен барлығы оның көшпелі қазақ даласының төл перзенті екеніне күмән келтірмейді.
Әкесінің аты – Сәбит, тегі – ноғайлы жұртының беделді әулеттерінің бірі. Сондықтан Асанқайғы жасынан халық ортасында өсіп, елдің тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін бойына сіңірді. Оның ата-анасы баласының даналыққа, ойшылдыққа бейім екенін ерте байқаған.
Асанқайғының жастық шағы ел арасындағы түрлі тарихи оқиғаларға толы кезеңде өтті. Бұл дәуірде Алтын Орда ыдырап, жаңа хандықтар құрыла бастаған болатын. Қазақ даласында рулық-тайпалық бірлестіктердің саяси дербестікке ұмтылысы күшейді. Осындай аласапыран заманда ер жеткен Асанқайғы жасынан әділдікті, бірлікті, халық мүддесін жоғары қоя білуді үйренді.
Отбасылық өмірі жайлы деректер аз сақталғанымен, халық аңыздарында оның ұрпақтары туралы айтылады. Асанқайғыдан қалған ұрпақтар ноғайлы мен қазақ арасында өмір сүрген деген мәліметтер бар. Бірақ бастысы – оның артында қалдырған рухани мұрасы мен даналық сөздері.
Білім алуы мен алғашқы қадамдары
Ортағасырлық далада арнайы мектеп болмағанымен, әрбір қабілетті жас би-шешендер мен жыраулардың жанында жүріп, халықтық білімге сусындады. Асанқайғы да осылайша ел арасындағы көне аңыз-әңгімелерді, шешендік сөздерді, батырлар жырын тыңдап өсті. Оның дүниетанымының қалыптасуына жыраулар мектебі мен халық даналығы зор ықпал етті.
Жастайынан-ақ ол тек өлең-жырға ғана емес, ел басқару ісіне, билікке араласуға құмар болды. Халық тағдырына алаңдап, әділдікті іздеген жас Асан билердің, ақсақалдардың ортасында жүріп, олардың тәжірибесін меңгерді. Осылайша ол ойшылдық пен шешендік қабілетін шыңдай түсті.
Алғашқы қадамдарынан-ақ оның «қамығып сөйлеуі», «ел қамын ойлауы» халыққа ерекше әсер етті. Сол себепті жұрт оны «Асанқайғы» деп атап кеткен. «Қайғы» сөзі оның халық болашағына алаңдағанын білдіреді. Бұл лақап есім кейіннен оның негізгі есімін де көлеңкеде қалдырды.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Асанқайғының шығармашылығы негізінен толғау жанрында дамыды. Толғау – қазақ поэзиясындағы философиялық ойға, өмірлік тәжірибеге құрылған өлең түрі. Оның толғауларында ел бірлігі, әділдік, хан мен халықтың қарым-қатынасы, болашаққа деген алаңдаушылық негізгі тақырып болды.
Ол тек жырау емес, сонымен қатар мемлекет ісіне араласқан қайраткер еді. Әз Жәнібек ханның қасында кеңесші болып жүріп, елдің саяси бағытына ықпал етті. Аңыздарға қарағанда, Асанқайғы ханға батыл пікір айтып, кейде оның шешімдеріне қарсы да болған. Халық мүддесін қорғау үшін шындықты тайсалмай жеткізген.
Оның шығармашылығындағы басты арман – «Жерұйық». Ол жерді ел үшін мәңгілік тыныштық пен молшылық орнайтын, халық бақытты өмір сүретін қоныс деп сипаттады. Бұл идеяны ол әр толғауында қайталап, елді бірлікке, татулыққа, әділдікке шақырды.
Жетістігі – халықтың ой-санасында мәңгілік орын алған даналық сөздері. Ол өз заманында елді ойландырған мәселелерді көтеріп, келешек ұрпаққа аманаттай білді.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Асанқайғы – қоғамдағы әділетсіздікке қарсы шыққан, халық мүддесін бәрінен жоғары қойған тұлға. Оның саяси көзқарастары бірнеше бағытта көрініс тапты:
- Бірлік пен ынтымақ. Ол ру-тайпалардың арасындағы алауыздықты қатты сынға алып, елді бірлікке шақырды.
- Әділеттілік. Хандарға айтқан өсиеттерінде әділ билік жүргізудің маңызын атап көрсетті.
- Халық мүддесі. Оның ойынша, билік ең алдымен халықтың жағдайын жақсартуға бағытталуы тиіс.
- Жер мен қоныс саясаты. Асанқайғы көшпелі халық үшін қолайлы қоныс іздеуді өмірлік мақсат етті. «Жерұйық» идеясы осыдан туған.
Саяси көзқарастарының бір ерекшелігі – ол утопиялық арманды (Жерұйықты) нақты өмірлік мақсатпен ұштастырды. Яғни, көшпелі елге бейбіт өмір, әділ қоғам орнату үшін ең алдымен дұрыс жер таңдау қажет екенін айтты. Бұл көзқарас оның практикалық ойшыл екенін дәлелдейді.
Жеке өмірі
Асанқайғының жеке өмірі туралы деректер көп сақталмаған. Халық аңыздарында оның отбасы, бала-шағасы жайлы аз ғана мәлімет кездеседі. Дегенмен, оның жыраулық дәстүрді жалғастырған ұрпақтары болғаны айтылады.
Асанқайғы – табиғатпен етене өмір сүрген, ел аралап, жер шолып жүрген ойшыл. Ол көбіне халықпен бірге көшіп-қонып, олардың мұң-мұқтажын тыңдаған. Оның өмір салты көшпелі қазақтың тұрмысымен тікелей байланысты болды.
Жеке өмірінде қарапайым, жұртпен тең адам болғаны айтылады. Халықпен араласып, олардың тағдырына ортақтасуы – оның ең басты қасиеттерінің бірі еді.
Мұрасы мен маңызы
Асанқайғының мұрасы – қазақ халқының рухани қазынасының ажырамас бөлігі. Оның толғаулары, нақыл сөздері ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, халық жадында сақталды.
Негізгі маңызы:
- Қазақ әдебиетіндегі философиялық толғаудың негізін қалаушылардың бірі;
- Елдің бірлігі мен әділдігін ту еткен ойшыл;
- «Жерұйық» идеясы арқылы халықтың мәңгілік арманы мен мұратын бейнелеген;
- Шешендік өнердің, даналықтың үлгісін көрсеткен;
- Қазақ халқының ұлттық болмысын сақтауға үлкен үлес қосқан.
Оның мұрасы бүгінгі күнде де өзекті. Ел бірлігі, әділдік, халық қамы – қазіргі қоғам үшін де маңызды мәселелер. Сондықтан Асанқайғы идеялары – мәңгілік құндылықтар.
