Қуандық Шаңғытбаев өмірбаяны – ақын, драматург, аудармашы
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі – Қуандық Шаңғытбаев. Ол – ақын, драматург, аудармашы, әдебиет қайраткері. Оның шығармашылығы қазақ поэзиясына жаңа тыныс, тың серпін әкеліп қана қоймай, ұлттық драматургия мен аударма саласының дамуына да орасан үлес қосты. Қуандық Шаңғытбаевтың есімі ХХ ғасырдың екінші жартысындағы әдеби процестермен тығыз байланысты. Оның қаламынан туған поэтикалық дүниелер халықтың жүрегінен орын алып, сахнаға арналған пьесалары қазақ театр өнерін биік белестерге көтерді.
Сонымен қатар, Шаңғытбаев – Пушкин, Лермонтов, Гёте сынды әлемдік классиктерді қазақша сөйлеткен шебер аудармашы. Оның әдебиеттегі еңбегі жас ұрпақтың рухани тәрбиесінде, ұлттық сананың қалыптасуында айрықша рөл атқарады. Сондықтан Қуандық Шаңғытбаевтың өмір жолын, шығармашылық ізденістерін, қоғамдық көзқарастарын терең зерделеу – бүгінгі оқырман үшін маңызды.
Қуандық шаңғытбаев өмірбаяны
Балалық шағы мен отбасы
Қуандық Шаңғытбаев 1925 жылы 25 наурызда Алматы облысының Кеген ауданында дүниеге келген. Бұл кезең қазақ халқы үшін аса күрделі әрі қайшылықты уақыт еді. Бір жағынан, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, ашаршылықтың зардаптары халықты әлсіретсе, екінші жағынан ұлттық интеллигенция қалыптасып, білім мен мәдениетке деген сұраныс арта түсті. Осындай тарихи жағдайда дүниеге келген Қуандықтың балалық шағы да оңай болған жоқ.
Оның әкесі қарапайым шаруа адамы болғанымен, елге сыйлы, сөзге шешен, дәстүрді құрметтеген жан еді. Анасы бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, ұлына адалдық пен еңбекқорлықты үйретті. Отбасы шағын ғана ауылда тұрды. Қазақтың дәстүрлі ортасында ержеткен Қуандық ауыз әдебиетін, халық әндері мен жырларын ерте естіп өсті. Әжесінің ертегі-аңыздары, ауыл ақсақалдарының шешендік сөздері бала жүрегіне өлеңге деген ықылас ұялатты.
Балалық шақтағы ауыр тұрмыс жағдайларына қарамастан, Қуандық зерек, алғыр болып өсті. Мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап, әдебиетке деген құштарлығы байқалды. Ол ауыл мұғалімдерінің көмегімен қазақ әдебиетінің классиктері – Абай, Жамбыл, Сәкен, Ілиястың шығармаларымен танысып, олардың поэзиясына еліктеп алғашқы өлеңдерін жаза бастады.
Қуандықтың табиғи таланты мен ізденімпаздығы оны құрдастарынан даралап көрсетті. Отбасындағы рухани қолдау да оның қалыптасуына зор ықпал етті. Әсіресе, анасының бала қиялын қолдап, өлеңдерін тыңдауы жас талаптың шабытын арттырды.
Білім алуы және алғашқы қадамдары
Қуандық Шаңғытбаевтың білім жолы да күрделі әрі тағылымды болды. Ол ауылдағы бастауыш мектепті аяқтағаннан кейін Алматыға жол тартты. Жастайынан білімге құштар, ізденімпаз Қуандық орта мектепті үздік бітірді.
1940-жылдардың басы – соғыс өрті шарпыған кезең. Жасөспірім Қуандық та қатарластарымен бірге еңбек майданына араласып, елге қолғабыс тигізді. Бірақ ол қиындықтарға қарамастан, оқуын жалғастыруға күш салды. Әдебиетке деген ерекше ынтасы оны Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының филология факультетіне алып келді.
Студенттік жылдары ол әдеби ортаға жақындады. Сол кездегі жас ақындармен, сыншылармен танысып, шығармашылық пікірталастарға қатысты. Институт қабырғасында жүріп, оның алғашқы өлеңдері республикалық басылымдарда жарық көре бастады. Бұл кезеңде жас ақынның таланты әдеби қауымның назарын аударды.
Сонымен бірге, ол орыс және әлем әдебиетін терең зерттеді. Әсіресе, А.С. Пушкин мен М.Ю. Лермонтов шығармаларына қызығушылығы артып, кейіннен аударма саласына бет бұруына негіз қалады. Институтта алған филологиялық білім Қуандықтың шығармашылық өрісін кеңейтіп, оны кәсіби әдебиет майданына дайындады.
Шығармашылығы, қызметі және жетістіктері
Қуандық Шаңғытбаевтың шығармашылық жолы сан қырлы. Ол – лирикалық өлеңдердің, драмалық шығармалардың авторы әрі көркем аударманың майталманы.
Ақындық қыры
Алғашқы жыр жинақтары соғыстан кейінгі жылдары жарық көрді. Оның өлеңдері Отанға деген сүйіспеншілікті, жастық жалын мен өмірге құштарлықты бейнеледі. Шаңғытбаев поэзиясында табиғат суреттері, махаббат тақырыбы, туған жерге деген іңкәрлік басты орын алды. Ол қазақ поэзиясына өзіндік жаңа леп әкеліп, көркемдік ізденістерімен ерекшеленді.
Драматургиядағы еңбегі
Шаңғытбаевтың драматургия саласындағы еңбегі де аса құнды. Оның «Менің махаббатым» пьесасы қазақ сахна өнерінің репертуарына енді. Бұл шығармада соғыстан кейінгі жастардың арман-мақсаты, өмірге көзқарасы көрініс тапты. Кейінгі пьесаларында да ол қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді, адамның рухани ізденісін суреттеуге тырысты.
Аудармашылық қызметі
Қуандық Шаңғытбаев аударма өнерінде шынайы шеберлік танытты. Ол Пушкиннің «Евгений Онегинін», Лермонтовтың бірқатар поэмаларын қазақ тіліне аударып, ұлттық әдебиеттің алтын қорына қосты. Сондай-ақ, Гёте, Шекспир сияқты классиктердің шығармаларын да қазақ оқырманына жеткізді. Бұл аудармалар қазақ тілінің мүмкіндігін кеңейтіп, әдеби тілдің дамуына серпін берді.
Жетістіктері мен марапаттары
Шаңғытбаев әдеби еңбегі үшін Қазақстан Жазушылар одағы тарапынан бірнеше рет марапатталды. Оның шығармалары орыс, өзбек, қырғыз тілдеріне аударылып, кеңестік кеңістікте танымал болды. Ол әдебиетке қосқан үлесі үшін мемлекеттік наградаларға ие болды.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қуандық Шаңғытбаев шығармашылығында қоғам өміріне, әлеуметтік мәселелерге бейжай қарамағанын көреміз. Ол кеңестік дәуірдің идеологиялық шектеулеріне қарамастан, халықтың шынайы мұң-мұқтажын жырлап, жастарды адалдыққа, еңбексүйгіштікке, отаншылдыққа шақырды.
Оның қоғамдық көзқарасы ең алдымен халыққа қызмет ету, ұлттық рухты көтеру идеясымен сабақтасты. Жазушы ретінде ол әділетсіздікке қарсы тұрды, адамгершілікті, достықты, махаббатты дәріптеді.
Саяси жағынан алғанда, ол кеңестік жүйенің ресми идеологиясын қолдағанымен, өз шығармаларында ұлттық болмысты сақтауға, қазақ тілінің мәртебесін көтеруге күш салды. Әдеби ортадағы жас қаламгерлерге қамқор болып, олардың шығармашылық дамуына ықпал етті.
Жеке өмірі
Қуандық Шаңғытбаевтың жеке өмірі көпшілікке беймәлімдеу болғанымен, ол отбасын құрған, бірнеше баланың әкесі атанған. Жары – әдебиетке жақын, рухани қолдаушысы болған жан. Балалары да әке жолын жалғастырып, ғылым мен мәдениет саласында еңбек етті.
Ол қарапайымдылығымен, адамгершілігімен, достыққа адалдығымен ерекшеленді. Әдебиеттегі үлкен табыстарына қарамастан, атақ-даңққа ұмтылмай, шығармашылыққа адал қызмет етті. Оның отбасында ұлттық дәстүр мен мәдениетке құрмет басым болды.
Мұрасы мен маңызы
Қуандық Шаңғытбаевтың мұрасы – қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Оның поэзиясы жас ұрпақты отансүйгіштікке, адалдыққа, еңбекқорлыққа тәрбиелейді. Драмалық шығармалары ұлттық театр өнерінің дамуына негіз қалап, көрерменнің эстетикалық талғамын арттырды.
Аудармашылық еңбегі арқылы қазақ оқырманы әлем әдебиетінің озық үлгілерімен танысты. Оның аудармалары түпнұсқаның көркемдік қуатын сақтап қана қоймай, қазақ тілінің бейнелеу мүмкіндігін айқын көрсетті.
Қуандық Шаңғытбаев – әдебиет тарихында ірі тұлға. Ол ұлттық руханияттың дамуына өлшеусіз үлес қосты. Оның шығармашылығы бүгінгі күні де өзектілігін жойған жоқ. Әсіресе, жастар үшін оның еңбектері үлгі-өнеге бола алады.
