Әнет Баба өмірбаяны: дана би, заңгер және қазақ тарихындағы тұлға

3 hours ago

5 4 minutes read

Әнет Баба – қазақ тарихындағы терең ықпалы бар ұлы тұлға. Ол – әділдігімен, даналығымен және шешендігімен танылған, билердің биі деп аталған абыз би. Оның өмірі мен қызметі қазақ қоғамы үшін ғана емес, құқықтық және саяси жүйесінің қалыптасуында да ерекше рөл атқарған. Әнет Баба Тәуке ханның кеңесшісі, «Жеті жарғы» заңдар жиынтығын жасауға қатысқан беделді қайраткер. Оның өмірі – қазақ халқының бірлігі мен дәстүрін сақтау жолындағы күрестің нышаны, рухани мұрасының маңызды тарауы. Бұл мақалада біз Әнет Бабаның туған жерінен бастап, оның қоғамдық іс‑әрекеттері, жеке өмірі мен маңыз‑мәніне дейін жан-жақты талдаймыз.

Әнет баба өмірбаяны

Балалық шағы мен отбасы

Әнет Баба, немесе толық аты – Әнет Баба Кішікұлы, Орта жүз Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан. Оның нақты туған жылы туралы әр түрлі деректер кездеседі – кейбір дереккөздерде 1626 жылы туылғаны айтылады, кейбірінде 1628 жылы дүниеге келген делінеді.

Әнет Баба – үлкен ру‑жарықты шежіреге бай, өйткені оның тектесіп шығу жолы қазақтың белгілі шежірелік дәстүрлеріне сай келетін. Оның әкесі – Кішік (Көшек) аталы билер тұқымынан. Бала кезінде Әнет Баба дінге ерекше бейім болып өскен. Оның отбасында білімге, дінге құрмет көрсетілгені тарихи аңыздар мен деректерде жиі жолығады. Осылайша, ол жасынан өз жолын исламдық білімге арнауға шешім қабылдаған.

Білім алу және жолының басталуы

Әнет Бабаның білімге деген түбегейлі ықыласы жасынан байқалған. Ол жас кезінде Бұхараға барып, ол жердегі медреседе оқыған. Бұхары‑Шариф медресесінде Ислам дінінің қағидаларын, құқықтық және теологиялық білімді меңгерген. Кейбір деректер бойынша, ол сол жерде басқа жыраулармен бірге оқыған.

Білімін тереңдеткен соң, Әнет Баба өз туған жеріне оралып, қоғамға қызмет етуге бағыт алған. Ол ел басқару, дауларды шешу, билікке кеңес беру ісіне араласты. Оның сөз шеберлігі мен әділдігі халық арасында бірден танылды. Жас шағынан-ақ Әнет Баба даналық, шешендік қасиеттерімен ерекшеленіп, өз замандастары үшін сенім мен беделге ие болған.

Оның білімінің екінші маңызды бағыты – ислам құқығы (шариғат) мен дәстүрлі қазақ салт-дәстүрлері арасындағы үйлесімділікті түсіну болды. Бұл қасиеттер кейін сонау «Жеті жарғыны» құруға қатысуында аса маңызды рөл атқарды.

Қызметі және жетістіктері

Әнет Баба – мемлекеттік қайраткер әрі құқықтанушы. Ол Тәуке хан тұсында хан кеңесшісі болған. Ол күрделі саяси кезеңде елдің тұтастығын сақтау және құқықтық тәртіпті нығайту мәселелерінде маңызды рөл атқарды.

Біріншіден, Әнет Баба «Жеті жарғы» заңдар жинағына қатысқан. Бұл заңдар – қазақ қоғамының дәстүрлі құқықтық құрылымын сипаттайтын маңызды құжат, онда дәстүрлі әдет-ғұрып нормалары мен исламдық құқық элементтері үйлестірілген. «Жеті жарғы» – қазақ мемлекеттілігінің құқықтық негізін қалауда маңызды рөл ойнаған.

Екіншіден, Әнет Баба үш жүздің беделді билерімен тығыз қарым-қатынаста болған: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты қайраткерлер оның даналығы мен ақыл‑кеңесіне жиі жүгінген. Мысалы, тарихи аңызда Төле бидің Әнет Бабадан ел бірлігі туралы кеңес алу үшін келіп, өзінің сенімін көрсетуі баяндалады.

Үшіншіден, Әнет Баба үлкен қоғам қайраткері ғана емес, рухани-діни тұлға да болған. Ол ислам қағидаларын терең меңгерген – медреседе алған білімі оның шариғаттық білімі жоғары болуын қамтамасыз етті.

Тағы бір маңызды жетістік – оның әділдігі мен шешендігі. Ол дауларды шешуде, қоғам ішінде келіспеушіліктерді реттеуде беделді би болған. Халық пен билер арасындағы делдал рөлін атқаруы оның даналығы мен моральдық беделін нығайтты.

Сонымен қатар, оның азаматтық ұстанымы көрініс тапқан: ол елдің бірлігі мен тұтастығын маңызды санаған, жауларына қарсы тұруда табандылық танытқан. Әнет Баба қазақ қоғамының әлеуметтік тұтастығын сақтау үшін күресті.

Қоғамдық және саяси көзқарастары

Әнет Баба қоғамдық-саяси өмірде белсенді болған. Оның іргелі ұстанымдары:

Бірлік пен тұтастық: Әнет Баба елдің бірлігі мен руаралық ынтымағын ерекше бағалады. Ол үш жүздің билерімен, ру-тайпаларымен байланысып, дау‑дауларды шешуде әділдік принципін берік ұстанған. Оның біріктіруші саясаты мен батасы ел ортақ мүддеге бағытталуының символы болған.
Құқықтық тәртіп: Ол құқықтың, дәстүрлі заңдардың (әдет-ғұрыптық) және ислам заңдарының үйлесуіне басымдық берген. «Жеті жарғы» жасасу – осы көзқарастың көрінісі.
Ғылыми-рухани білім: Дін мен құқықты терең меңгерген Әнет Баба білім мен ғылымға жоғары баға берген. Ол өз білімін ел игілігіне жұмсаған – шешендік, әділдік және басқарушылық қабілеттерін сол үшін пайдаланған.
Саяси кеңесші: Тәуке ханның кеңесшісі болғандықтан, ол мемлекетті басқару ісіне терең араласып, хандық саясаттың дамуында маңызды рөл атқарған. Оның даналығы ханға, билерге үлкен сенім әперген.
Ұлт‑мәдени автономия: Әнет Баба қазақтың ұлттық мүддесін қорғауда, сыртқы қауіптерге қарсы тұруда белсенді болған. Ол ұлттық дәстүр мен мәдениетті сақтауға және дамытуға ұмтылған.

Осы көзқарастары арқылы Әнет Баба қазақ қоғамының рухани және саяси лидеріне айналды, халықтың сеніміне ие болды.

Жеке өмірі

Әнет Бабаның жеке өмірі туралы тарихи деректер шамалы, бірақ белгілі бір мәліметтер мен аңыздар сақталған.

Отбасы: Ол әр түрлі көздерде бірнеше әйел алғаны айтылады. Оның ұл‑ұрпақтары да белгілі: Жаубасар, Есболат, Шақа деп аталатын ұлдары болғаны дерек көздерінде кездеседі. Кейбір аңыз бойынша, жоңғар шапқыншылығы кезінде оның бес ұлы қаза табады.
Моральдық тұлға: Ол өзінің даналығымен, әділдігімен, жан‑жақты тәрбиесімен ерекшеленген. Көптеген аңыз‑әңгімелерде ол халықты тәрбиелеуші, бірлікті насихаттаушы ретінде суреттеледі. Мысалы, Төле биге берген мысал арқылы халыққа ынтымақтың маңызын түсіндіруі – оның даналық педагогикалық тәсілінің көрінісі.
Қайтыс болуы: Әнет Баба шамамен 1723 немесе 1725 жылы қайтыс болған делінеді. Көне деректерде ол 97 жасқа дейін өмір сүрген деген айтыс бар, бұл оның ұзақ ғұмырға ие болғанын көрсетеді.
Қайты жерлеу: Оның сүйегі, деректерге қарағанда, Түркістан қаласындағы Әзірет Сұлтан кесенесіне жерленген. Бұл оның рухани мәртебесі мен беделінің кейінгі ұрпақтар тарапынан да жоғары бағаланғанын көрсетеді.

Мұрасы және маңызы

Әнет Бабаның мұрасы – қазақтың құқықтық, саяси және рухани тарихында айқын көрінеді.

Құқықтық мұра: «Жеті жарғы» заңдар жиынтығына қосқан үлесі – оның ең үлкен заңдық мұрасы. Бұл құжат арқылы қазақ қоғамы дәстүрлі тұрмысын, әдет-ғұрпын, исламдық құқық қағидаларын үйлестіре білді.
Билер дәстүрі: Ол билер арасындағы «билердің биі» мәртебесіне ие болды. Оның шешендігі, ақыл-кеңесі Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді ұлы тұлғаларға да бағдар болған.
Ұлт бірлігі: Әнет Баба халықтың бірлігі мен тұтастығын нығайту жолында күрескен. Ол ру-тайпа аралық келіспеушіліктерді шешуде, сыртқы қауіптерге қарсы тұруда маңызды рөл атқарған. Оның ұстанымы қазақ мемлекеттілігінің дамуына негіз қалаған.
Рухани және білімдік мұра: Медреседе алған білімі мен діни білімі оны ғұлама билердің қатарына қосты. Ол халыққа даналық, әділдік, моральдық құндылықтарды үйреткен, шешендік арқылы исламдық және ұлттық дәстүрлерді нығайтуға үлес қосқан.
Ұрпаққа үлгі: Қазіргі Қазақстанда Әнет Бабаның аты түрлі белгілерге берілген. Мысалы, кейбір мешіттер мен көшелер оның құрметіне аталған. Мұндай құрмет оның тарихи тұлға ретінде ұрпаққа үлгі болуын көрсетеді.