Қажымұқан Мұңайтпасұлы өмірбаяны қазақша – батырлық, өнер және ұлттық мұра
Қажымұқан Мұңайтпасұлы — қазақ халқының тарихындағы бірегей тұлға. Ол әдеттегі шаруа баласы ретінде дүниеге келсе де, дүниежүзінің алаңдарында айбынды балуан ретінде танылып, ұлттық рухтың символына айналды. Оның көтерген даңқы қазақ елінің намысын әлем аренасында лайықты қорғағанын, бір жағынан қазақтың еркіндікке ұмтылған арманын, ұлттық намысын паш еткенін білдіреді. Сондықтан Қажымұқан Мұңайтпасұлының өмірі — тек спорттық немесе цирк өнеріне қатысты емес, ол заманының әлеуметтік‑саяси жағдайымен, ұлттың даму бағыттарымен, адами қасиеттермен тығыз ұштасқан күрделі әрі қызықты сюжет. Бұл мақалада оның балалық шағынан бастап, өмір жолының негізгі кезеңдері, шығармашылық, қызметі, қоғамдық көзқарастары, жеке өмірі, бар мұрасы мен бүгінгі күнге дейінгі маңызы жан‑жақты қарастырылады.
Қажымұқан өмірбаяны қазақша
Балалық шағы мен отбасы
Қажымұқан Мұңайтпасұлы 1871 жылы қазіргі Қазақстан жеріндегі Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген. Оның шыққан тегі — Орта жүздің Қыпшақ тайпасының Алтыбас руынан. Әкесі Мұңайтпас қарапайым шаруа болып, ауыл шаруашылығымен айналысқан, анасы Бәтима мейірімді әрі төзімді әйел болған. Балалық шағы ауыр еңбекпен өткен; мал бағу, жер жырту, отын шабу сияқты шаруалармен айналысқан. Бұл дене күші мен ержүрек мінездің бастапқы негізін қалаған.
Өсіп келе жатқан Қажымұқан ауылда бозбалалар арасында күреске жиі қатысып, жасынан-ақ өзінің ерекше дене бітімімен, мықтылығымен көзге түскен. Ауылдық той-жиындарда жас болса да үлкендерді жеңіп жүргені туралы аңыздар тараған. Ол «бала балуан» атанып, айналасындағы оқиғаларға қатысып, өз қатарынан ерекшеленген.
Балалық шақтағы қиыншылықтар — кедейлік, ауыр еңбек, ауыл өмірінің қарапайымдылығы — Қажымұқанның мінезін қалыптастырды: еңбекке деген сүйіспеншілік, төзімділік, намысқойлық, әрі елім, халқым деген сезім бала кезден оянған. Анасының «адал бол, халыққа қызмет ет» деген үні кейінгі өмірінде үлкен үлгі болды.
Отбасы жағдайы, ауылдық орта оның қалыптасуына әсер етті. Рухани тұрғыдан да, дене жағынан да ауылдың қарапайым тіршілігі оның ішкі күш-қуатын дамытты. Байырғы қазақ қоғамындағы ер‑азаматтық, батырлық, намысқойлық тәрбие негіздері де бұл ортада қалыптасты. Осындай ортада өскен Қажымұқан кейін дүниежүзілік ареналарға шығатын даңқты балуан, әрі ұлттық тұлға болды.
Білім және бастаушы жолы
Қажымұқанның ресми білім алуы шектеулі болғанымен, өмір мектебі оны дамытты. Жас кезінде ол бір орыс саудагерінің үйінде жалшылық жасаған. Сол кезде алған тәжірибе оның төзімділігі мен ерлігін шыңдады.
Кейіннен Қажымұқан күрес өнеріне бет бұрады. Ресейдің Омбы қаласында өткен балуандар чемпионатына қатысып, өзінің ерекшелігін көрсетті. Петербургтегі балуандар мектебінде оқып, цирк өнеріне дайындалып, дене мүмкіндіктерін жетілдірді. 1908 жылы күрестен халықаралық жарыстарға қатыса бастады, бұл оның кәсіби жолының бастамасы болды.
Осылайша, білім мен бастауыш жол — формальды мектептен гөрі өмір мектебі, еңбек, күрес, халықаралық аренадағы тәжірибе арқылы өтті. Бұл тәжірибе оның болашақтағы жетістігіне, тұлға ретіндегі қалыптасуына негіз болды.
Шығармашылық, қызмет және жетістіктер
Қажымұқан — әлемге танымал кәсіби балуан. Оның дене бітімі ерекше болып, бірқатар жарыстарда жеңіске жетті. Жетпіс бес жасында оның салмағы 174 кг, бойы 195 см болған.
Күрестен туған жетістіктері көп: 1900–1940 жылдар аралығында ол әлемдік деңгейде өнер көрсетті. Оның қолына 48‑ге жуық медаль мен орден түскені айтылып келген. Ол түрлі лақап атпен өнер көрсеткен: «Ямагата Мухунури», «Мухан», «Қара Мұстафа».
Сонымен қатар, Қажымұқан цирк өнерімен де айналысты. Ол кәсіби режимде күресумен қатар, циркте дене мүмкіндігін, шоу‑элементтерін пайдаланып, көрермендерді таңғалдырды. Оның қызметі тек жеке жарыстармен бітпейді — ол қазақ балуандығын, қазақ спорт мәдениетін әлемге танытты.
Қажымұқанның шығармашылық белесі мыналарды қамтиды: мықты дене дайындығы, шебер күрес техникасы, халықаралық жарыстарда жетістік, цирк өнерінде өзінше орын алу, ұлттық имиджді әлемге таныту.
Қоғамдық және саяси көзқарастары
Қажымұқан Мұңайтпасұлының қоғамдық‑саяси рөлі толық зерттелмегенімен, оның ұлтына деген жауапкершілігі айқын көрінеді. Ол Алашорда зиялыларымен байланыста болған, ұлттық қозғалысты қолдаған.
Соғыс жылдары да ол халыққа көмек көрсеткен. Қысым‑қудалауға ұшыраған кезеңдері болған, бірақ бұл оның беделінің және ұлтына деген адалдығының белгісі болды. Қажымұқанның қоғамдық және саяси көзқарастары: ұлтты сүйген азамат ретінде өз күшін халық мүддесіне арнау, ұлттық қозғалысқа жан-жақты араласу, адамгершілік негізде әрекет ету, халықты біріктіру және намысқа тәрбиелеу болды.
Жеке өмірі
Қажымұқан төрт рет үйленген. Бірінші әйелі цирк артисті, ислам дінін қабылдаған Бәтима, олардан ұлы Халиолла туған. Екінші әйелі Ырысты Тыныбайқызыдан үш қыз туған. Үшінші және төртінші әйелдерінен бір-бір ұл туған.
Жеке өмірінде қарапайымдылық, еңбекқорлық және жақындарын сыйлау басты рөл атқарған. Ол көп байлық жинамады, басты байлығы — отбасы мен қадірлі адамдары. Өмірінің соңғы кезеңінде Түркістан облысында өмір сүріп, 1948 жылы дүние салды.
Мұра және маңызы
Қажымұқан Мұңайтпасұлының мұрасы көпқырлы: спорттық, мәдени‑рухани, әлеуметтік‑ұлттық. Спорттық тұрғыдан: кәсіби балуан ретінде жеткен дәрежесі, әлем аренасындағы жеңістері, марапаттары — қазақ жұрты үшін үлгі болды.
Мәдени‑рухани тұрғыдан: ұлттық болмысты, батырлықты, ерлікті әлемге танытты. Әлеуметтік‑ұлттық тұрғыдан: ұлттық қозғалысты қолдады, халық игілігі үшін әрекет етті. Атындағы стадиондар, көшелер, ескерткіштер оның мұрасының бүгінгі күнге дейінгі жалғасы болып отыр.
Қажымұқан — қарапайым шаруа баласынан алып күшке, әлемге танымал тұлғаға айналған. Бұл — арманға жету, еңбек ету, қабілетті ашу мысалы. Оның өмірі арқылы ұлттық намысты сақтау, өз жеріңнің тарихын білу, оны мақтан ету құндылығы көрсетіледі.
